50 Historia chrześcijaństwa

Historia chrześcijaństwa – okres historii obejmujący czas od narodzin Jezusa Chrystusa aż do dziś. Badaniem tego okresu w sposób naukowy zajmuje się Historia Kościoła jako gałąź teologii.

Adamici – określenie wielu grup religijnych, wywodzących się z chrześcijaństwa, naśladujących nagość Adama jako symbol pierwotnej czystości człowieka przed popełnieniem grzechu pierworodnego.

Katarzy (katarowie), inaczej Albigensi – przedstawiciele dualistycznego ruchu religijnego działającego w XI–XIII wieku w południowej Francji i północnych Włoszech, skierowanego przeciw ustrojowi feudalnemu i hierarchii kościelnej, głoszącego i praktykującego zasadę dobrowolnego ubóstwa, nieuznający składania przysiąg, służby w wojsku, oddawania czci krzyżowi i idei czyśćca. Zwalczani przez papiestwo, które doprowadziło do ich zniszczenia. Uznawani przez Kościół katolicki za heretyków.

Biblia pauperum w terminologii naukowej księgoznawstwa i historii sztuki odnosi się do dwóch różnych typów ksiąg późnośredniowiecznych:Rękopiśmiennej księgi zawierającej wyciąg z Pisma Świętego, przede wszystkim ze Starego Testamentu, przedstawiający w skrócony i przystępny sposób wydarzenia biblijne. Tego rodzaju książki przeznaczone były dla studentów i niższego kleru. Określenie „ubogi" odnosiło się tu raczej do „duchowego ubóstwa" czy „prostoty" czytelników, ich niepełnego wykształcenia, niż do ich statusu materialnego. Ten rodzaj ksiąg nie zawierał zwykle żadnych ilustracji. Strona z drzeworytniczej Biblia pauperum z XV wieku. Pośrodku „Zwiastowanie”, po lewej „Kuszenie Ewy”, po prawej „Runo Gedeona” W najczęściej używanym obecnie znaczeniu termin Biblia pauperum odnosi się do jednego z rodzajów ksiąg zawierających typologiczne zestawienia obrazów ze Starego i Nowego Testamentu. Najwcześniejsze rękopiśmienne przykłady pochodzą z ok. połowy XIV wieku, później pojawiają się egzemplarze blokowe i inkunabuły. Typowa Biblia pauperum zawierała początkowo 36, później do 50 ilustracji. Każda z ilustracji zawiera pośrodku pojedynczą scenę z historii Nowego Testamentu, umieszczoną między dwiema odpowiadającymi jej symbolicznie scenami ze Starego Testamentu. Powyżej i poniżej tych scen umieszczone są po dwa wyobrażenia proroków starotestamentowych oraz odpowiednie teksty z ich proroctw odnoszące się do przedstawionych scen.Funkcja tego rodzaju ksiąg nie jest jasna, lecz służyły zapewne zakonnikom pomocą w kontemplacji treści biblijnych lub w zapamiętywaniu związków typologicznych między wydarzeniami Starego i Nowego Testamentu. Nazwa Biblia Pauperum dla takich ksiąg nie wywodzi się ze średniowiecza, lecz została im nadana zapewne w czasach nowożytnych przez bibliotekarzy katalogujących zbiory biblioteczne, za przykładem egzemplarza z Wolfenbüttel, na którym ktoś późniejszą ręką dopisał słowa Biblia pauperum. Być może słowo pauperes — „ubodzy” odnosić się tu miało do członków zakonów żebraczych.

Bulla – list lub dokument papieski.

Cezaropapizm – tendencja nazywana też cezaryzmem, prowadząca do zwierzchności państwa nad Kościołem i decydowaniu o całokształcie życia religijnego, w tym także w materii teologicznej. Przeciwstawia się systemowi teokracji. Cechy cezaropapizmu występowały w gallikanizmie, febronianizmie i józefinizmie.

Chrystianizacja – proces wypierania religii etnicznych, osiadłego w określonym rejonie ludu, przez religię chrześcijańską. Jego największe nasilenie przypadało w okresie średniowiecza, a spowodowane było dominującą pozycją chrześcijaństwa wśród ówczesnych europejskich władców oraz rosnącymi wpływami papiestwa.

Chrystianizacja Islandii – proces wprowadzania chrześcijaństwa na Islandii trwający od przełomu IX i X wieku do XIV wieku.

Obecnie Mongołowie są przede wszystkim buddystami, jednak za czasów imperium mongolskiego i wcześniej byli wyznawcami szamanizmu, zaś wielu wśród nich było chrześcijanami. Byli tolerancyjni wobec innych religii i zwykle wspierali wiele naraz. Nestoriański wówczas Kościół Wschodu nawracał ich już od VII wieku, przez co niektóre klany były stricte chrześcijańskie. Synowie Czyngis-chana pojęli za żony nestorianki z plemienia Kereitów; żona Mongkego, czyngisowego wnuka, także była nestorianką.

Cud lubelski – wydarzenie, które miało miejsce w lubelskiej katedrze 3 lipca 1949 roku, gdy na obrazie Matki Boskiej Częstochowskiej wierni mieli zobaczyć łzy.

Cud z Calandy – cud, który miał się wydarzyć w Calandzie w Hiszpanii 29 marca 1640 roku – młodemu rolnikowi, Miguelowi Pellicerowi, miała zostać przywrócona noga, która dwa i pół roku wcześniej została mu amputowana. Zostało to oficjalnie uznane za cud przez arcybiskupa Saragossy Pedro Apaolazę Ramíreza po procesie przed sądem arcybiskupim, zakończonym 27 kwietnia 1641 roku. Całe zdarzenie zostało udokumentowane, począwszy od aktu notarialnego spisanego trzy dni po cudzie, a skończywszy na aktach procesowych, w tym zeznaniach świadków.

Cztery artykuły praskie – zbiór podstawowych postulatów opracowany przez duchowieństwo czeskie podczas dysput teologicznych w latach 1417–1420. Cztery artykuły praskie zawierały w sobie zasady doktrynalne jakie uznawali wszyscy wyznawcy husytyzmu.

Dulcyn, Fra Dolcino, Dolcino, – nowicjusz w klasztorze franciszkańskim w Trydencie, przywódca grupy religijnej Braci Apostolskich po śmierci jej założyciela, Gerarda Segarelliego.

Dziesięcina – podatek religijny w judaizmie i chrześcijaństwie. Obowiązkowe świadczenie pieniężne lub rzeczowe w postaci dziesiątej części swojego dochodu na rzecz Kościoła, przeznaczone głównie na rzecz utrzymania duchowieństwa. Obecnie praktyka składania dziesięciny obecna jest tylko w niektórych Kościołach protestanckich, dziesięcinę płacą również mormoni.

Febronianizm – doktryna głosząca m.in. wyższość episkopatów nad zwierzchnictwem papieża w Kościele katolickim, pomimo potępienia w 1764 r. przez Klemensa XIII wywarła wpływ na starokatolicyzm w Niemczech i józefinizm w monarchii austro-węgierskiej.

Herodion – forteca Heroda Wielkiego usytuowana na szczycie wzgórza niedaleko Betlejem na Pustyni Judzkiej, w środkowej części Izraela.

Ikonoklazm, obrazoburstwo – ruch religijny szerzący się w łonie chrześcijaństwa w VIII–IX wieku w Bizancjum i państwie Franków oraz w Niderlandach w XVI w., sprzeciwiający się kultowi obrazów i wizerunków.

Jansenizm – ruch teologiczno-duchowy zapoczątkowany przez biskupa Ypres, Kornela Ottona Jansena (1585–1638), którego dzieło Augustinus stało się podstawą tej nauki. Rozwój jansenizmu przypadł na przełom XVII i XVIII wieku. Zyskał on znaczne uznanie we Francji i w Niderlandach stając się przyczyną kryzysu Kościoła katolickiego w tych państwach.

Krucjata połabska – zbrojne wyprawy wojenne zorganizowane w XII wieku z upoważnienia papieża Eugeniusza III, przez feudałów niemieckich, skierowane oficjalnie przeciwko plemionom Słowian połabskich wyznającym religie niechrześcijańskie. Do krucjaty tej przyłączyli się także niektórzy polscy książęta, ale ich udział i motywy nie zostały do końca wyjaśnione. Wyprawy te dawały rycerstwu niemieckiemu możliwość uniknięcia uczestnictwa w zorganizowanej w 1147 roku II wyprawie krzyżowej przy jednoczesnym zachowaniu ideałów rycerskich.

Liber Pontificalis – pierwsza książka zawierająca biografie papieży od czasów św. Piotra do XV wieku.

Łacinnicy – termin używany w Bizancjum w okresie średniowiecza dla określenia chrześcijan zachodnich (katolików), podległych papieżowi rzymskiemu. Określenie łacinnicy było używane zamiennie z terminem Frankowie.

Magno et acerbo – brewe papieża Piusa VII z dnia 3 września 1816 roku do arcybiskupa mohylewskiego Stanisława Bohusza Siestrzeńcewicza – zwierzchnika wyznawców Kościoła katolickiego w Rosji. Posłanie to było reakcją Rzymu na popieranie przez metropolitę działalności Rosyjskiego Towarzystwa Biblijnego – organizacji, która zainicjowała tłumaczenie i upowszechnienie w społeczeństwie Pisma Świętego w języku rosyjskim.

Melchici – określenie grupy wiernych jednego z kościołów wschodnich. Jednoznaczne określenie którego nie jest możliwe, ponieważ zależy to od kontekstu. Nazwa „melchici” miała bowiem w dziejach dwa całkowicie odmienne znaczenia.

Przeniesienie relikwii Świętego Mikołaja z Myry do Bari – religijne i ludowe święto Słowian wschodnich, w mniejszym stopniu, Słowian południowych, Mołdawian i Rumunów. Chrześcijanie, którzy stosują kalendarz gregoriański świętują 9 maja każdego roku. A w kościołach, które stosują kalendarz juliański – 22 maja. Święto jest obchodzone na pamiątkę przeniesienia relikwii świętego Mikołaja z Myry do Bari, aby uratować je przed Turkami, którzy prześladowali chrześcijan i niszczyli ich świątynie i sanktuaria. Obecnie relikwie Mikołaja przechowywane są w bazylice Św. Mikołaja w Bari.

Wielka Nierządnica lub Babilon Wielki – postać symboliczna w Księdze Objawienia, uosobienie zepsucia, sprzedajności zła i Antychrysta.

Non possumus – łacińska sentencja stosowana w nawiązaniu do słów apostołów Piotra i Jana, którymi mieli odpowiedzieć na zarzuty Sanhedrynu zabraniającego im działalności w imię Chrystusa: non enim possumus quae vidimus et audivimus non loqui. Słowa non possumus przywoływane są w kontekście deklaracji wiary chrześcijańskiej.

Odpust – w teologii katolickiej pojęcie oznaczające darowanie przez Boga kary doczesnej za grzechy, które zostały odpuszczone co do winy. Przebaczenie grzechów nie uwalnia od kary doczesnej na ziemi lub w czyśćcu. Przynosi je dopiero odpust, którego udziela Kościół. Odpust można uzyskać dla siebie lub dla osoby zmarłej po spełnieniu określonych warunków. Odpust może być zupełny, jeśli jest darowaniem całej, przewidzianej przez Boga kary lub cząstkowy – jeśli jest tej kary zmniejszeniem. Odpust może być udzielony żywym lub zmarłym i dotyczy wyłącznie chrześcijan.

Orędzie paschalne lub Orędzie Wielkanocne – starożytna pieśń, przypisywana św. Ambrożemu lub św. Augustynowi. W niezmiennej formie trwała od VII wieku do reform liturgicznych po Soborze Watykańskim II. Należy do liturgicznego orędzia podczas Wigilii Paschalnej związanego z zapaleniem światła w noc Zmartwychwstania. Wykonuje go diakon lub prezbiter. W wyjątkowych sytuacjach może go wykonać kantor. Exsultet śpiewa się na początku liturgii Wigilii Paschalnej, po procesji do ołtarza, w momencie ustawienia zapalonego paschału pośrodku prezbiterium kościoła i jego okadzeniu. Podczas wykonywania Exsultetu wszyscy zgromadzeni powinni stać.

Ormianie – naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej, posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji z terenów rdzennych etnicznie oraz serii aktów ludobójstwa przeprowadzanych przez Turków, w tym przez ruch młodoturecki u schyłku XIX - początku XX wieku, częściowo rozproszeni, tworzą 10-milionową diasporę. Dzisiejsza Turcja, uważająca się za spadkobiercę Imperium Osmańskiego, konsekwentnie neguje prawdę historyczną. Szacuje się, iż w tym czasie mogło zginąć nawet od 1.5 do 3 mln Ormian. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to starożytny naród, mający prawie 2500-letnią historię. Jednocześnie to najstarszy chrześcijański naród na świecie – chrzest przyjęli w 301 r. n.e.

Patent Protestancki – dokument wydany przez cesarza Austrii Franciszka Józefa 8 kwietnia 1861. Ustanawiał nowe podstawy prawne funkcjonowania Kościoła ewangelickiego w Cesarstwie Austrii, zrównując jego prawa z Kościołem katolickim.

Patent tolerancyjny – dokument wydany przez cesarza austriackiego Józefa II 13 października 1781 r., przyznający protestantom i prawosławnym pełnię praw obywatelskich i wolność wykonywania kultu religijnego, zastrzegający jednocześnie że katolicyzm jest nadal religią panującą i o uprzywilejowanej pozycji. Dokument ten wpisywał się w szeroko zakrojone reformy oświeceniowe zwane józefinizmem.

Patriarchat jerozolimski, Kościół Jerozolimski – tradycyjna i popularna nazwa lokalnej wspólnoty chrześcijańskiej w Jerozolimie.

Pięć darów służby – pięć służb w Kościele wymienionych w Liście do Efezjan 4, 11, które według eklezjologii ruchu apostolskiego w ostatnich dziesięcioleciach są stopniowo odnawiane i mają w przyszłości stanowić podstawę jego posługiwania.

Pozytywne chrześcijaństwo, pozytywny chrystianizm – oparty na terminologii chrześcijańskiej system wierzeń, propagowany przez nazistów, swoista wersja teologiczna narodowego socjalizmu. Jego symbolem była kula słoneczna wpisana w krzyż słoneczny.

Półksiężyc – symbol w kształcie sierpa Księżyca. Symbol islamu od XIX wieku. Stosowany również w kulturze europejskiej.

Proces o czary, polowanie na czarownice – popularne nazwy procesu karnego, w którym oskarżonemu stawia się zarzut uprawiania magii.

Prześladowania chrześcijan – zjawisko występujące na przestrzeni wieków w wielu krajach, polegające na mniej lub bardziej otwartej walce z chrześcijaństwem i jego wyznawcami. Prześladowcy posługiwali się różnymi metodami: w pierwszych wiekach chrześcijaństwa często uciekali się do fizycznej eksterminacji, co ma miejsce także obecnie w wielu krajach Trzeciego Świata.

Prześladowanie chrześcijan w Japonii – działania represyjne władz Japonii wobec wyznawców chrześcijaństwa w okresie od XVI wieku do drugiej połowy XIX wieku.

Prześladowanie chrześcijan za panowania Decjusza – epizod martyrologiczny z historii Kościoła rzymskiego w latach 250–251 naszej ery.

Reforma gregoriańska – zmiany przeprowadzone w Kościele w XI-XII w. Reforma wzięła nazwę od papieża Grzegorza VII (1073-1085), jednego z jej realizatorów.

Reformacja – ruch religijno-polityczno-społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa. Był reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej, a także stanowił opozycję do katolickiej doktryny dogmatycznej. Podwaliny pod wystąpienie Marcina Lutra położyła działalność Jana Husa na początku XV wieku – ruch husycki (husyci) odegrał ważną rolę w rozwoju reformacji.

Schizma moechiańska, również mojchiańska, moichiańska – kontrowersja teologiczna w Kościele wschodnim na przełomie VIII i IX wieku, wybuchła wokół kwestii legalności powtórnego zawarcia związku małżeńskiego przez cesarza Konstantyna VI.

Siedmiu Apostołów Bułgarii – grupa świętych katolickich i prawosławnych, do której, oprócz Cyryla i Metodego, zaliczani są ich uczniowie: Gorazd, Klemens, Naum, Sawa i Angelary. Wszyscy oni mieli wpływ na nawrócenie bułgarskiego chana Borysa I Michała.

Sobór in Trullo lub Synod in Trullo – sobór chrześcijański Kościołów leżących na terenie Cesarstwa Bizantyńskiego, zwołany przez cesarza Justyniana II w Konstantynopolu na przełomie lat 691 i 692.

Sobór w Hierei – sobór zwołany w lutym 754 roku w miejscowości Hierea, niedaleko Chalcedonu, przez cesarza bizantyjskiego Konstantyna V. Główną ideą było usankcjonowanie ikonoklazmu jako obowiązującej doktryny Kościoła. W intencji uczestników miał mieć rangę soboru powszechnego, jednak jego nauczanie zostało odrzucone zarówno przez prawosławie, jak i Kościół zachodni.

Teodora – wpływowa kobieta w Rzymie, na początku X wieku. Żona Teofilakta, konsula Tusculum, matka Marozji i Teodory Młodszej. Zapoczątkowała okres pornokracji. Z jej rodziny wywodziły się dwa rywalizujące ze sobą rody arystokratyczne: Krescencjuszy i Tusculum.

Unia brzeska – połączenie Cerkwi prawosławnej z Kościołem łacińskim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, dokonane w Brześciu Litewskim w 1596 roku. Część duchownych prawosławnych i wyznawców prawosławia uznała papieża za głowę Kościoła i przyjęła dogmaty katolickie, zachowując bizantyjski ryt liturgiczny. Następstwem unii brzeskiej był podział społeczności prawosławnej na zwolenników unii – unitów i przeciwników – dyzunitów oraz wzrost niechęci wiernych prawosławnych do Polski i polskości.

Vivarium, Monasterium Vivariense − klasztor założony ok. 555 r. przez Kasjodora w pobliżu Squillace w Kalabrii.

Wielka schizma wschodnia – rozłam w chrześcijaństwie na Kościół wschodni i zachodni. Za symboliczną datę tego wydarzenia przyjmuje się rok 1054.

Złota bulla – w średniowieczu i nowożytności określenie złotej pieczęci z wizerunkiem i legendą monarchy, którą opatrywano ważne dokumenty wystawiane przez danego władcę, najczęściej przywileje lub akty łaski. Jako pierwsi pieczęci takich używali cesarze bizantyńscy, a po nich papieże i święci cesarze rzymscy.