39 Etnologia i antropologia kulturowa

Animal studies – interdyscyplinarny obszar badawczy zajmujący się szeroko pojmowaną kwestią zwierząt w dyskursie badań nauk humanistyczno-społecznych.

Termin antropologia rzeczy – określa jeden z działów rozległego nurtu antropologii. Obejmuje szeroką tematykę stosunku człowieka do rzeczy, człowieka i jego relacji w stosunku do materialności, strefę symboliczną.

Antropologia sztuki – jeden z działów antropologii kulturowej, poświęcony badaniu sztuki w różnych kontekstach kulturowych. Antropologia sztuki koncentruje się na wymiarach historycznych, ekonomicznych i estetycznych w niezachodnich formach sztuki, głównie w społeczeństwach potocznie nazywanych „pierwotnymi” bądź „niepiśmiennymi”. Przez większą część swej niedługiej historii, antropologia sztuki pozostawała na marginesie głównego nurtu. Paradoksalnie, pozwoliło to na przenikanie się idei różnych dziedzin oraz jej interdyscyplinarny charakter, choć występują trudności z konkretnym jej zdefiniowaniem. Od pokrewnych jej socjologii sztuki i historii sztuki odróżnia ją inny obszar badań. Zamiast na formie i funkcji, antropolodzy sztuki starają się zrozumieć znaczenie dzieła w ujęciu danej społeczności.

Antropologia wizualna – subdyscyplina antropologii kulturowej zajmująca się interpretowaniem wizualnej części kultury oraz wykorzystywaniem rysunku, malarstwa, fotografii, filmu i innych form wizualnych, w badaniach z zakresu antropologii kulturowej. W jej ramach badane są sposoby postrzegania wizualności przez członków różnych kultur. Antropologia wizualna jest również metodą, dzięki której antropolog może przedstawić treść badań za pomocą nie słów, lecz obrazu. Często metody wizualne są wykorzystywane również w antropologii stosowanej, bądź w badaniach partycypacyjnych.

Badania terenowe – wszelkie badania z zakresu nauk społecznych, w których badacz „rusza zza biurka” i przeprowadza swój projekt w analizowanej społeczności. Badania terenowe powszechnie stosowane są w antropologii i socjologii, a także teorii organizacji. Chociaż teoretycznie mogą obejmować także metody ilościowe, w praktyce są pojęciem używanym przede wszystkim przez naukowców stosujących metody jakościowe.

Brikolaż – majsterkowanie i samodzielne, nieprofesjonalne naprawy różnego rodzaju przedmiotów użytkowych, łączenie niepowiązanych ze sobą elementów. Obecnie występuje jako termin specjalny w wielu różnych dziedzinach wiedzy. Do terminologii naukowej pojęcie brikolażu wprowadził francuski antropolog Claude Lévi-Strauss, który posłużył się nim w swojej strukturalistycznej analizie powstawania mitu, przedstawiając powstawanie mitów właśnie jako formę brikolażu. Wprowadzone przez Lévi-Straussa pojęcie przejęło następnie wielu innych uczonych i myślicieli reprezentujących różne dziedziny wiedzy, w tym np. filozofowie Jacques Derrida, Félix Guattari i Gilles Deleuze, literaturoznawcy Gérard Genette i Cary Nelson, badaczka kultury masowej Deena Weinstein.

Czas wolny – czas, którym dysponuje człowiek po wykonaniu obowiązków takich jak nauka, praca, czynności związane z codziennym życiem.

E-folklor – zbiór komentarzy do ludzkich zachowań, emanacja ducha ludu. Zjawisko spokrewnione z folklorem tradycyjnym służące do przekazywania, wzbogacania, przeobrażania jego treści przez internet, którym nadaje się interaktywność i intertekstualność. Główną przestrzenią występowania i tworzenia elementów e-folkloru jest internet, dzięki czemu cyberfolklor posiada skalę globalną. Istnieje dzięki dużej aktywności internautów. Zjawisko jest strukturalnie podobne do tradycyjnego folkloru, które łączy się z treściami czerpanymi z kultury popularnej. Tak wytwarza nowe zjawiska w granicach zasad swojego potencjalnego paradygmatu.

Europocentryzm – praktyka i postawa, świadome lub nie, stawianie europejskich rozwiązań, problemów, kultury czy wartości wyżej niż te z innych kręgów kulturowych. Europocentryzm jest odmianą etnocentryzmu, wyjątkowo wpływową z powodu jej forsowania na podstawie bieżącej i minionej siły politycznej.

Honor – pojęcie dotyczące moralności i obyczajowości. Występuje w skali jednostkowej i społecznej w określonym czasie i na określonym terytorium.

Inicjacja występuje w następujących znaczeniach:rozpoczęcie czynności, procesu działania ceremonia przyjęcia nowego członka obrzęd przejścia na kolejny, wyższy poziom wtajemniczenia, inicjacja seksualna – rozpoczęcie współżycia, obcowania płciowego.

Kozioł ofiarny – jeden z kluczowych mechanizmów antropologicznych występujący prawdopodobnie we wszystkich kulturach.

Kulturem – jednostka etnolingwistyczna, która w planie wyrażania jest reprezentowana przez pojedyncze leksemy, zaś w planie treści ma tak bogate znaczenia, że dzięki niej można zrozumieć specyfikę danej społeczności narodowej, etnicznej lub regionalnej.

Magia apotropeiczna - pojęcie z zakresu antropologii kulturowej. Termin apotropeion pochodzi z języka greckiego od słowa oznaczającego obronę. Greccy szamani, składali ofiary „odwracającym się bogom”, chtonicznym bóstwom i bohaterom, którzy zapewniają bezpieczeństwo i odrzucają zło. Terminem magii apotropeicznej określa się ogół praktyk, charakteryzujących się użyciem ochronnych środków magicznych, zarówno w postaci rytuałów i wykorzystywanych w ich trakcie rekwizytów – apotropeionów, jak również i zakazów. Celem tych praktyk jest ochrona człowieka przed najróżniejszymi nieszczęściami, mocami zła oraz nieuprawnionymi kontaktami ze sferą sacrum.

Makijaż znany również jako ang. make-up – kosmetyki upiększające nałożone na skórę. Termin ten może oznaczać również samo nakładanie kosmetyków.

Maska – przykrycie twarzy lub jej części, z otworami na oczy, początkowo używane w celach magicznych lub obrzędowych.

Mentalność kraba – sposób myślenia według reguły „Jeśli ja tego nie mogę, to ty również nie możesz”. Metafora została zaczerpnięta od zachowania zauważonego wśród krabów uwięzionych w koszu lub wiadrze. Każdy z nich mógłby samodzielnie uciec, jednakże każda próba ucieczki jest utrudniana przez pozostałe osobniki. Skutkiem takiego zachowania jest niepowodzenie, a w efekcie – śmierć całej grupy.

Miasteczko – prawno-administracyjna jednostka osadnicza o charakterze przejściowym między miastem a wsią, z charakterystycznym handlowo-przemysłowym wyodrębnieniem specjalności i analogiczną morfologią oraz infrastrukturą co (małe) miasto.

Miasto – historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, ludnością pracującą poza rolnictwem prowadzącą miejski styl życia.

Nagość – stan człowieka pozbawionego odzieży. Może być całkowita lub częściowa.

Narodowe Centrum Badań w Antropologii Społecznej i Kulturowej, lepiej znane pod akronimem CRASC, jest instytucją publiczną badawczą Algierii. Jest pod nadzorem administracyjnym Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i Badań Naukowych, którego siedziba znajduje się w Oranie. Jest on kierowany przez panią Nurię Benghabrit-Remaoun.

Nie-miejsce – termin wyznaczający cechy będące odwrotnością właściwości miejsca. Nie-miejsce to przestrzeń niczyja nie ze względu na brak właściciela, ale na brak emocjonalnego powiązania jej z ludźmi. To nie tylko przestrzeń rozumiana jako zaprzeczenie miejsca, ale też zawiera w sobie relacje społeczne i stosunek, sposób patrzenia człowieka na dane nie-miejsce w relacji z percepcją miejsca oraz okres przebywania.

Niebinarność, także: genderqueer, niebinarne tożsamości płciowe – zbiorcze określenie spektrum tożsamości płciowych, które nie są wyłącznie męskie lub kobiece, i wychodzą w ten sposób poza tę polaryzację i binarność.

Ofiary z ludzi – praktyki religijne poświadczone w różnych epokach i różnych częściach świata, polegające na zabiciu człowieka w ofierze bóstwu. Były związane z istniejącym w danej kulturze systemem wierzeń lub z lękiem przed konkretnym grożącym kataklizmem. Niekiedy ofiary z ludzi były połączone z rytualnym kanibalizmem.

Ogólnopolski Dzień Etnografii, Etnologii i Antropologii Kulturowej – święto obchodzone 9 lutego na pamiątkę powołania Towarzystwa Ludoznawczego w 1895 roku we Lwowie. Święto zostało ustanowione uchwałą Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w dniu 26 października 2019 roku.

Ostracyzm – praktyka polityczna w starożytnej Grecji, rodzaj tajnego głosowania, podczas którego wolni obywatele typowali osoby podejrzane o dążenie do tyranii i zasługujące na wygnanie z miasta na 10 lat, lecz osoba wygnana nie traciła praw obywatelskich ani posiadanego majątku.

Pochówek antywampiryczny – zabiegi, których celem, zgodnie z dawnymi wierzeniami, rozpowszechnionymi zwłaszcza na obszarach słowiańskich, miało być zapobieżenie wyjścia z grobu osoby uznawanej za wampira lub upiora, strzygę.

Polowanie uporczywe – rodzaj polowania wśród ludów pierwotnych, polegającego na ściganiu zwierzyny do jej wyczerpania.

Projekt Genograficzny jest powstałym 13 kwietnia 2005 roku wspólnym przedsięwzięciem National Geographic Society i firmy IBM mającym za cel ustalenie tras prehistorycznych migracji ludzi. Badania w założeniu miały trwać pięć lat, ale zostały przedłużone do końca roku 2011 i polegają na zbieraniu oraz analizie próbek DNA od setek tysięcy ludzi z całego świata. Są to pierwsze badania antropologii genetycznej na tak szeroką skalę.

Sobótka, niem. Feuerbrauchtum, na daw. Rusi żywahń, carahn – polska nazwa dużych ognisk palonych podczas świąt:święta ludowego „ludorum ritum” obchodzonego w noc letniego przesilenia Słońca 21–22 czerwca, np. w Noc Kupały; z 23 na 24 czerwca w noc świętojańską czyli wigilię dnia św. Jana Chrzciciela w wigilię św. Piotra i Pawła w okresie Zielonych Świątek oraz Wielką Sobotę.

Szlachetny dzikus – pojęcie odnoszące się do wyidealizowanego obrazu „człowieka pierwotnego”, który charakteryzowany jest jako istota czysta i nieskażona cywilizacją. Koncepcja ta związana jest z pewną ideą natury ludzkiej i poglądem na wartość cywilizacji.

Sztuka nieprofesjonalna –

Tabu pokarmowe – istniejący w określonych grupach społecznych lub kulturowych świadomy zakaz spożywania pokarmu pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, który jest jadalny z punktu widzenia fizjologii trawienia. Nie jest znane tabu pokarmowe, które byłoby akceptowane we wszystkich kulturach. Najpowszechniejszym jest zakaz kanibalizmu. W wielu przypadkach tabu nie jest utrwalone pisemnie, posiada mimo to moc zakazu wiążącego określoną grupę. Ponieważ używki, jak np. alkohol, nie są zaliczane do żywności, naukowcy nie traktują zakazu picia alkoholu w islamie jako tabu pokarmowego. Również ograniczone czasowo unikanie spożywania pewnych potraw, np. w ramach postu, nie jest traktowane jako tabu pokarmowe.

Tajny związek – w etnologii termin określający różnego rodzaju stowarzyszenia o działalności skrywanej przed niewtajemniczonymi.

Urbanizacja – proces koncentracji ludności w punktach przestrzeni geograficznej, głównie na obszarach miejskich, określający także wzrost liczby ludności miejskiej i liczbie ludności danego obszaru, dzięki czynnikom społeczno-kulturowym, demograficznym i ekonomicznym. Urbanizacja oznacza także przestrzenny rozwój miast oraz zmianę stylu życia na miejski.

Wiedźma – wiedźmy to w dawnych wierzeniach istoty półdemoniczne, pozostające w ścisłym związku z ludźmi lub ich duszami. Według dawnych wierzeń ludowych i w baśniach wiedźma to kobieta mająca związek ze złymi mocami, czarownica, zła wróżka. W języku potocznym wiedźma to pogardliwe określenie kobiety złej i brzydkiej.

Wieś – jednostka osadnicza o zwartej, skupionej lub rozproszonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługowych lub turystycznych, nieposiadająca praw miejskich lub statusu miasta.

Wywiad etnograficzny – jedna z podstawowych metod badawczych w antropologii kulturowej stosowana do uzyskania potrzebnych informacji w ramach prowadzonych badań.

Zamawianie choroby – ludowe praktyki leczniczo-magiczne polegające na wypowiadaniu zamów, zaklęć odwołujących się do sił wyższych, aby przezwyciężyć chorobę. Najważniejszym elementem zamawiania jest odpowiednia formuła, gdyż wierzono, że „słowo może stać się ciałem”. Zamowy często szeptano lub śpiewano.