47 Celurozaury

Celurozaury (Coelurosauria) – grupa teropodów definiowana filogenetycznie jako wszystkie te gatunki, które są bliższe ptakom niż karnozaurom. Należą do niej między innymi tyranozauroidy, dromeozaury, ornitomimozaury i ptaki. Dzisiaj występuje tylko jedna grupa celurozaurów – ptaki.

Avialae – klad obejmujący ptaki i najbliższych ewolucyjnie krewnych ptaków wśród dinozaurów.

Celury (Coeluridae) – parafiletyczna rodzina niewielkich, mięsożernych teropodów. Przez lata wliczano do niej wszystkie jurajskie i kredowe teropody, których nie można było jednoznacznie zaliczyć do znanych w tych czasach grup. Celury przez długi czas stanowiły więc „takson worek”, do którego zaliczało się wszystkie niewielkie teropody o niepewnej pozycji systematycznej nie zważając na różnice w ich budowie. Wśród dinozaurów wliczanych niegdyś do celurów znajdowały się takie zwierzęta jak stenonychozaur oraz mikrowenator. Nie ma również dowodów, że prymitywne celurozaury takie jak ornitolestes, proceratozaur i scypionyks rzeczywiście tworzą klad z celurem. Ponadto z powodu niekompletności materiału kopalnego celura, trudno dokładniej ustalić jego pokrewieństwa. O.W.M. Rauhut (2003), wskazując na analizy kladystyczne dotyczące kompsognata, sinozauropteryksa i kompsognato-podobnego teropoda z wczesnokredowych skał Ameryki Południowej, przypisywanego dzisiaj do rodzaju Mirischia, uznał celury za monofiletyczną grupę bazalnych celurozaurów, różniących się od innych celurozaurów budową kręgów. Późniejsze analizy kladystyczne nie potwierdziły jednak tej teorii. Phil Senter w 2007 uznał celura i tanikolagreza za jedynych przedstawicieli Coeluridae. Uznał on również tę rodzinę za spokrewnioną z tyranozauroidami.

Maniraptorokształtne (Maniraptoriformes) – grupa dinozaurów należąca do celurozaurów (Coelurosauria). Takson ten został utworzony przez amerykańskiego paleontologa Thomasa R. Holtza Jr.

Maniraptory (Maniraptora) – grupa teropodów, do której należą m.in.: deinonychozaury, owiraptorozaury, terizinozaury i ptaki.

Owiraptorokształtne (Oviraptoriformes) – takson dinozaurów nazwany przez Paula Sereno w 2005 roku. Sereno zdefiniował tę grupę jako obejmującą wszystkie dinozaury bliżej spokrewnione z owiraptorem niż z wróblem.

Paraves – klad obejmujący Avialae oraz Deinonychosauria.

Scansoriopterygidae – rodzina teropodów, obejmująca dinozaury być może najbliżej spokrewnione z ptakami. Niewątpliwie są przedstawicielami grupy celurozaurów, a w jej obrębie taksonu maniraptorów, lecz ich pozycja systematyczna w ramach tego taksonu pozostaje przedmiotem sporów. Z analizy kladystycznej Sentera (2007) wynika, że Scansoriopterygidae były bazalnymi przedstawicielami kladu Avialae i taksonem siostrzanym do ptaków.

Ambopteryx – wymarły rodzaj pierzastego dinozaura, teropoda z grupy maniraptorów i rodziny Scansoriopterygidae.

Aniksozaur – teropod z grupy celurozaurów (Coelurosauria) o bliżej niesprecyzowanej pozycji systematycznej.

Aorun – rodzaj dinozaura z grupy teropodów, żyjącego na przełomie środkowej i późnej jury na terenie dzisiejszych Chin. Gatunkiem typowym jest A. zhaoi, którego holotypem jest niekompletny szkielet o numerze katalogowym IVPP V15709, z zachowaną czaszką, kręgami szyjnymi, grzbietowymi i ogonowymi, lewą kością łokciową, lewą dłonią, dystalnymi częściami kości łonowych oraz kośćmi obu kończyn tylnych – połową prawego i prawie kompletnym lewym tibiotarsus, kośćmi śródstopia i stopami. Epitet gatunkowy zhaoi honoruje paleontologa Zhao Xijina.

Aratasaurus – rodzaj wymarłego dinozaura gadziomiednicznego, teropoda z grupy celurozaurów.

Archeornitoid – ptasiopodobny teropod z grupy maniraptorokształtnych (Maniraptoriformes); jego nazwa oznacza przypominający praptaka, "podobny do starożytnego ptaka".

Bagaraatan – niewielki teropod o niepewnej pozycji systematycznej. Jego nazwa oznacza „mały myśliwy”. Występował w późnej kredzie.

Balaur – rodzaj teropoda z grupy Paraves żyjącego w późnej kredzie na terenie Europy. Został opisany w 2010 roku przez Zoltána Csikiego i współpracowników w oparciu o niekompletny szkielet należący do jednego osobnika, obejmujący kręgi tułowiowe, krzyżowe i ogonowe, znaczną część obręczy barkowej i miednicznej oraz kończyn. Do rodzaju Balaur przypisano także lewą kość ramienną, paliczki lewej dłoni i kości lewego śródręcza, prawdopodobnie należące do jednego osobnika, o około 45% większego od holotypu. Skamieniałości te odkryto w datowanych na mastrycht osadach formacji Sedeş na terenie Basenu Haţeg (holotyp) i formacji Densuş-Ciula w okręgu Alba w Rumunii.

Bicentenaria – rodzaj teropoda z grupy celurozaurów żyjącego w późnej kredzie (cenoman) na terenach dzisiejszej Ameryki Południowej. Gatunkiem typowym jest B. argentina, którego holotypem jest tylna część czaszki oznaczona MPCA 865. Oprócz holotypu odkryto też ok. 130 innych kości przedstawicieli tego gatunku należących do osobników różnej wielkości i prawdopodobnie będących w różnym wieku, w tym dwie kości przedszczękowe z zachowanymi zębami, niekompletną prawą kość szczękową z zachowanym zębem, 14 kręgów krzyżowych i 20 ogonowych, kawałki 17 kręgów grzbietowych, części dwóch łopatek, kawałek prawej kości kruczej, części lewych i prawych kości ramiennych, końce bliższe trzech kości łokciowych, koniec dalszy kości promieniowej, kawałki lewej kości biodrowej, części pięciu trzonków łonowych, pięć niekompletnych kości udowych, części dwóch lewych i jednej prawej kości piszczelowej, prawą kość skokową, kawałki pięciu kości śródstopia, paliczki palców przednich i tylnych kończyn oraz kawałki żeber. Skamieniałości B. argentina odkryto w osadach formacji Candeleros na terenie argentyńskiej prowincji Río Negro.

Celur (Coelurus) – rodzaj celurozaura z późnej jury. Jego nazwa oznacza "wydrążony ogon", odnosząc się do wydrążonych kręgów ogonowych i pochodzi od starożytnych greckich słów koilos – wydrążony – i oura – ogon. Choć pochodzi od niej nazwa jednej z głównych grup teropodów, celurozaurów, zwierzę poznano słabo, a czasami mylono je z lepiej znanym współczesnym mu ornitolestem. Jak wiele dinozaurów opisanych stosunkowo wcześnie, posiada skomplikowaną historię taksonomiczną. Wyróżniano jego liczne gatunki, które później przeniesiono do innych rodzajów lub unieważniano. Obecnie jako pewny uznaje się tylko jeden: typowy C. fragilis opisany przez Marsha w 1879. Znany jest z fragmentarycznego szkieletu znalezionego w formacji Morrison w Wyoming w USA. Był małym dwunożnym mięsożercą o wydłużonych kończynach tylnych.

Elopteryks – dwunożny, mięsożerny dinozaur z grupy maniraptorów (Maniraptora). Jego nazwa znaczy "małe skrzydło", bagienne skrzydło. Inna nazwa: Bradycneme.

Epidendrozaur – rodzaj teropoda z grupy maniraptorów, z rodziny Scansoriopterygidae.

Epidexipteryx – rodzaj teropoda z grupy maniraptorów (Maniraptora) żyjącego w późnej jurze na obecnych terenach Azji. Został opisany w 2008 roku przez Zhanga Fuchenga i współpracowników na podstawie niemal kompletnego szkieletu odkrytego w osadach Daohugou na terenie Mongolii Wewnętrznej w północno-wschodnich Chinach, datowanych na około 168–152 mln lat.

Eumaniraptora – klad teropodów z grupy celurozaurów (Coelurosauria). Nazwa Eumaniraptora została ukuta przez Kevina Padiana w 1997 roku. Pierwszą definicję filogenetyczną Eumaniraptora przedstawili Padian, Hutchinson i Holtz w 1999 – według niej jest to klad obejmujący ostatniego wspólnego przodka deinonycha i Neornithes oraz wszystkich jego potomków. Zbliżoną definicję przedstawili w 2002 roku Maryańska, Osmólska i Wolsan, definiując Eumaniraptora jako najmniejszy klad, do którego należą gatunki Passer domesticus i Deinonychus antirrhopus. Nazwa Eumaniratora ma definicję typu node-based, w przeciwieństwie do mającej definicję branch-based Paraves, wobec czego ich taksonomiczna zawartość może być odmienna, w zależności od pokrewieństwa dromeozaurów, jednak w dużej mierze jest ona identyczna.

Fukuivenator – wymarły rodzaj dinozaura, teropoda z kladu maniraptorów.

Kalamozaur (Calamosaurus) – teropod z grupy celurozaurów (Coelurosauria) o bliżej niesprecyzowanej pozycji systematycznej.

Kol – rodzaj teropoda z grupy celurozaurów żyjącego w późnej kredzie na terenie dzisiejszej Mongolii. Został opisany w 2009 roku przez Alana Turnera, Sterlinga Nesbitta i Marka Norella w oparciu o niemal kompletną prawą stopę i śródstopie oraz jedną dystalną kość stępu ; autorzy ci zaliczyli go do rodziny alwarezaurów (Alvarezsauridae). Podobnie jak u większości teropodów funkcje podporowe pełniły trzy palce – pierwszy był bardzo krótki i składał się z zaledwie dwóch paliczków, a piąty zanikł całkowicie. Drugi palec liczył trzy paliczki, trzeci – cztery, a czwarty – pięć. Śródstopie mierzy 225 mm długości, co sugeruje, że Kol ghuva był największym znanym alwarezaurem, ważącym prawdopodobnie ponad 15 kg. Było ono bardzo wydłużone i smukłe, miało też skrajnie wykształcone arctometatarsus. Obecność tej struktury upodabnia Kol do owiraptorozaura Avimimus portentosus i dowodzi, że był on bardziej zaawansowany niż alwarezaury Patagonykus puertai i Alvarezsaurus calvoi. Hipotezę tę potwierdziła analiza przeprowadzona przez Nesbitta i współpracowników, według której Kol stanowi takson siostrzany dla kladu obejmującego niewielkie azjatyckie alwarezaury – Mononykus, Albinykus i Shuvuuia. Przynależność Kol do Alvarezsauridae zakwestionowali Agnolin i współpracownicy (2012); według tych autorów wskazane przez Turnera, Nesbitta i Norella (2009) cechy budowy zachowanych kości K. ghuva, które miały dowodzić jego przynależności do alwarezaurów w rzeczywistości występują również u owiraptorozaurów. Z tej przyczyny, oraz z powodu pewnych podobieństw w budowie kości Kol do kości owiraptorozaurów Agnolin i współpracownicy uznają, że pozycja filogenetyczna K. ghuva w obrębie Coelurosauria jest niepewna i że ustalenie jej wymaga dalszych badań.

Nedkolbertia – drapieżny dinozaur z grupy celurozaurów (Coelurosauria).

Nkwebazaur – teropod z grupy celurozaurów (Coelurosauria) o bliżej niesprecyzowanej pozycji systematycznej; jego nazwa znaczy "jaszczur z Nqwebe" – od nazwy regionu, w którym znaleziono jego szczątki.

Nutetes (Nuthetes) – niepewny rodzaj teropoda, którego skamieliny znaleziono w Wealden (Anglia). Pochodzą one z berriasu i składają się z zębów oraz fragmentów szczęki. Zwierzę to było w przeszłości uznawane za jaszczurkę, krokodyla bądź młodego megalozaura. Z badań przeprowadzonych przez Angelę Milner (2002) wynika, że Nuthetes to dromeozaur z podrodziny Velociraptorinae, na co wskazują charakterystyczne cechy budowy zębów. W późniejszej publikacji Rauhut, Milner i Moore-Fay (2010) zalecili jednak ostrożność przy klasyfikacji jurajskich i wczesnokredowych teropodów znanych wyłącznie lub głównie z zębów jako przedstawicieli dromeozaurów. Autorzy wskazali, że zęby jurajskiego celurozaura Proceratosaurus są bardzo podobne do zębów niektórych dromeozaurów, m.in. do zębów welociraptora; na obecnym etapie badań nie można zatem wykluczyć, że domniemane zęby jurajskich i wczesnokredowych dromeozaurów, w tym Nuthetes, są w istocie zębami proceratozaura lub pokrewnych mu teropodów.

Ornitodesm – niewielki teropod z rodziny ornitodesmów (Ornithodesmidae).

Ornitolest – niewielki teropod, którego nazwa oznaczona „ptasi złodziej”. Występował on w późnej jurze na terenach Ameryki Północnej. Znany z niekompletnego szkieletu ze zmiażdżoną czaszką, znalezionego w Bone Cabin Quarry niedaleko od Medicine Bow w Wyoming w 1900. Później przypisane do niego skamieliny w rzeczywistości należą do innych dinozaurów. Obecnie do rodzaju Ornitholestes zalicza się tylko jeden gatunek – O. hermanni. Jego epitet gatunkowy honoruje Adama Hermanna – pracującego w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej preparatora.

Paleopteryks – dinozaur z grupy celurozaurów (Coelurosauria).

Paronychodon – rodzaj teropoda o niejasnej pozycji systematycznej. Żył w późnej kredzie na terenie dzisiejszej Ameryki Północnej. Jego szczątki odnaleziono w formacji Hell Creek w stanie Montana. Nazwa Paronychodon oznacza „podobny do szponiastego zęba”. Prawdopodobnie był to niewielki, około dwumetrowej długości teropod, być może podobny do dromeozaurów. Znane są jedynie zęby przedstawicieli tego rodzaju, które niektórzy – mimo ich pospolitego występowania – uznają za zdeformowane zęby innych teropodów, dlatego też rodzaj Paronychodon, jak również wszystkie wchodzące w jego skład gatunki, jest uznawany za nomen dubium.

Pennaraptora – klad dinozaurów z grupy teropodów. Wprowadzony został przez Fotha i współpracowników w 2014 przy okazji rozważań nad ewolucją upierzenia. Klad ten łączy owiraptorozaury i Paraves. Badacze wyrazili pogląd, że już u gatunku, od którego wywodzi się rzeczony klad, obecne były pióra konturowe, takie jak u współczesnych ptaków. Aczkolwiek zastrzegają, że nie znaczy to, że pióra tego rodzaju występowały wyłącznie u przedstawicieli tego kladu jako jego synapomorfia. Jako że pióra u wczesnych celurozaurów nie zachowały się zbyt dobrze w zapisie kopalnym, nie można wykluczyć, że powstały one jeszcze wcześniej. Jako pierwszy rzeczony przodek miał natomiast wykształcić wydłużone, symetryczne sterówki. Występujące u zaliczanego do Dromaeosauridae wczesnokredowego Microraptor gui asymetryczne sterówki uważają za przejaw konwergencji, podobnie jak w przypadku ostatniego wspólnego przodka Archaeopteryx i Pygostylia. O ile w przypadku wspomnianego mikroraptora przeprowadzono próby rekonstrukcji upierzenia i wiadomo, że nosił opalizujące pióra, wygląd piór przodka Pennaraptora w znacznie większym stopniu stoi pod znakiem zapytania. Wydaje się natomiast, że powstały nowy rodzaj piór podlegał szybkiej ewolucji, różnicując się w różne rodzaje upierzenia charakteryzujące różnych przedstawicieli grupy i spełniające różne biologiczne funkcje. Foth i inni nie łączą wobec tego powstania piór z możliwością latania, która musiała pojawić się później, jak to już wcześniej przewidywano. Obecność opierzonych piszczeli u niektórych taksonów nie wiąże się ze zdolnością do lotu. Tak więc zdolność do lotu pozostaje egzaptacją piór. Wśród wcześniejszych ich funkcji zespół Fotha wymienia izolację, kamuflaż, budowanie wizerunku. Wydłużone sterówki przednich kończyn miały rozwinąć wpływ na utrzymanie równowagi podczas przemieszczania się oraz brać udział w rozrodzie. Za używaniem opierzonego ogona podczas pokazów związanych z rozrodem świadczy duże zróżnicowanie opierzenia tej części ciała.

Pneumatoraptor – rodzaj niewielkiego dinozaura z grupy Paraves, którego szczątki odnaleziono na Węgrzech. Znany jest z pojedynczej kompletnej lewej obręczy barkowej pochodzącej z formacji Csehbánya z Iharkút z Lasu Bakońskiego na zachodzie kraju. Osady tej formacji są datowane na santon. Nazwa gatunkowa honoruje fundatora wykopalisk, Gézę Fodora, zaś rodzajowa odnosi się do pneumatyczności kości posiadającej puste przestrzenie, za życia zwierzęcia zajmowane przez worki powietrzne. Holotyp ma numer katalogowy MTM V.2008.38.1. Przechowuje go Magyar Természettudományi Múzeum w Budapeszcie.

Rikardostezja (Richardoestesia) – rodzaj dinozaura z grupy celurozaurów (Coelurosauria).

Santanaraptor – niewielki dinozaur z grupy celurozaurów (Coelurosauria). Santanaraptor placidus znaczy "rabuś Placido z Santany". Santana to nazwa formacji w której odnaleziono szczątki, Placido odnosi się do Placido Cidade Nuvensa, założyciela Muzeum w wiosce Santana do Cariri.

Scypionyks (Scipionyx) – rodzaj niewielkiego celurozaura żyjącego we wczesnej kredzie na terenie dzisiejszych Włoch. Nazwa znaczy „pazur Scipio” i pochodzi od łacińskiego imienia Scypion (Scipio) i greckiego onyx, oznaczającego pazur. Nazwano go na cześć Scypiona Afrykańskiego Starszego. Nazwa odnosi się też do Scipione Breislaka, geologa, który pierwszy opisał formację, w której znaleziono scypionyksa. Formacja ta znana jest z doskonale zachowanych skamieniałości. Natomiast nazwa gatunkowa pochodzi od łacińskiej nazwy prowincji Benevento. Odnaleziono tylko jeden szkielet, ale z zachowanymi tkankami miękkimi. Był to osobnik młodociany. Okaz holotypowy ma 237 mm długości; całkowita długość ciała tego osobnika włącznie z ogonem wynosiła prawdopodobnie ok. 50 cm. Czaszka ma 5,2 cm. Scipionyx żył na lądzie z wieloma płytkimi lagunami, gdzie zwykle brakowało tlenu. W nich osadzały się wapienie i dzięki temu odkryto wiele skamieniałych ryb, krewetek i krokodyli wraz z tkankami miękkimi.

Skansoriopteryks (Scansoriopteryx) – rodzaj pierzastego teropoda z grupy maniraptorów, z rodziny Scansoriopterygidae.

Tanikolagrez – drapieżny dinozaur z grupy celurozaurów (Coelurosauria); jego nazwa znaczy "myśliwy o długich kończynach".

Timimus – rodzaj teropoda z kladu celurozaurów, żyjący we wczesnej kredzie (alb) na obszarze dzisiejszej Australii. Rodzaj obejmuje jeden gatunek, T. hermani.

Tyrannoraptora – klad teropodów z grupy celurozaurów. Termin ten został stworzony przez Sereno (1999), który zdefiniował go jako nazwę kladu obejmującego ostatniego wspólnego przodka tyranozaura i Neornithes oraz wszystkich jego potomków. Taksonomiczna zawartość takiego taksonu jest zależna od pozycji filogenetycznej tyranozauroidów – jeśli są spokrewnione z ptakami bliżej niż ornitomimozaury, Tyrannoraptora obejmowałyby takie same taksony, jak grupa Maniraptora. Jeśli jednak to ornitomimozaury są bliższe ptakom, wówczas klad Tyrannoraptora byłby obszerniejszy zarówno od maniraptorów, jak i Maniraptoriformes. W 2004 roku Thomas R. Holtz Jr i współpracownicy przedstawili definicję zbliżoną do oryginalnej definicji Sereno – zamiast rodzaju Tyrannosaurus użyli jednak gatunku Tyrannosaurus rex, a zamiast Neornithes – gatunku Passer domesticus.

Unenlagie (Unenlagiinae) – klad teropodów z grupy maniraptorów (Maniraptora). Jego pozycja filogenetyczna jest niepewna – większość analiz kladystycznych sugeruje przynależność do dromeozaurów (Dromaeosauridae), w 2011 roku Agnolín i Novas – na podstawie przeprowadzonej przez siebie analizy, opartej na zmodyfikowanej macierzy danych z analizy Hu i in. – zasugerowali, że Unenlagiinae są bliżej spokrewnione z ptakami niż z deinonychozaurami. Teorię o ich bliskim pokrewieństwie zdaniem autorów wspierają cechy takie, jak m.in.: kości zębowe z wyraźnie wyodrębnionymi płytami międzyzębowymi, przedpanewkowa część kości biodrowej znacznie dłuższa od zapanewkowej, znacznie oddzielone dystalne końce kości kulszowych czy kość krucza z acrocoracoideum.

Wariraptor – niepewny rodzaj teropoda, występujący pod koniec kredy na terenach Francji. Nazwa rodzajowa odnosi się do departamentu Var, gdzie znaleziono skamieniałości tego dinozaura, a epitet naukowy honoruje odkrywców. Skamieniałości wariraptora początkowo zostały uznane za należące do elopteryksa – teropoda znanego z fragmentarycznych skamieniałości, odkrytych w Rumunii. dinozaur ten został opisany na podstawie: dalszego kręgu grzbietowego, miednicy, pięciu kręgów krzyżowych i kości barkowej (. Z czasem przypisano do tego rodzaju również inne kręgi, kość udową oraz kość ramieniową. Allain i Taquet uznali z powodu niediagnostycznego wariraptora za nomen dubium – rodzaj niepewny. Jedni uważają wariraptora za chimerę, a inni za synonim pyroraptora. Szacuje się, że osiągał ok. 2 metrów długości

Xinjiangovenator – rodzaj teropoda z grupy celurozaurów, należącego przypuszczalnie do nadrodziny tyranozauroidów (Tyrannosauroidea).

Yi – rodzaj niewielkiego, szybującego dinozaura z rodziny Scansoriopterygidae. Jest reprezentowany przez tylko jeden gatunek, Yi qi, znany z jednego, niekompletnego szkieletu, przy którym zachowały się pióra i błona lotna. Żył na terenie dzisiejszych Chin w jurze, około 160 milionów lat temu. Jego niezwykłą cechą były skrzydła pokryte błoną lotną.

Yi – rodzaj niewielkiego, nadrzewnego dinozaura z rodziny Scansoriopterygidae.

Yixianosaurus – rodzaj teropoda z grupy maniraptorów (Maniraptora) żyjącego we wczesnej kredzie na obecnych terenach Azji. Jego szczątki odnaleziono w osadach formacji Yixian na obszarze chińskiej prowincji Liaoning.

Zuolong – rodzaj teropoda z grupy celurozaurów (Coelurosauria) żyjącego w późnej jurze na terenach współczesnej Azji. Jego szczątki zostały odkryte w 2001 roku przez uczestników chińsko-amerykańskiej ekspedycji paleontologicznej w górnojurajskich osadach formacji Shishugou w chińskim regionie autonomicznym Sinciang i wstępnie opisane przez Jamesa Clarka i współpracowników w 2002 roku. Bardziej szczegółowy opis ukazał się w 2008 roku, jednak takson został formalnie nazwany dopiero w 2010 roku przez Jonaha Choiniere'a, Clarka, Catherine Forster i Xu Xinga. Holotyp obejmuje kilka kości czaszki i niepołączone stawowo kości szkieletu pozaczaszkowego. Datowanie metodą argonowo-argonową wskazuje, że górne warstwy formacji Shishugou powstały na przełomie oksfordu i keloweju – ponieważ szczątki zuolonga pochodzą z ich szczytowego poziomu, Choiniere i in. sugerują, że dinozaur ten żył w oksfordzie.