40 Układ pokarmowy człowieka

Najważniejszym zadaniem układu pokarmowego człowieka jest pobieranie pokarmów i wody, trawienie i przyswajanie składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Niestrawione, zbędne resztki pokarmowe podlegają usunięciu (defekacja).

Brodawka większa dwunastnicy, brodawka Vatera – miejsce, w którym żółć i sok trzustkowy dostają się do dwunastnicy. Jest to małe, bańkowate uwypuklenie wnętrza dwunastnicy, w którym przewód żółciowy wspólny i przewód trzustkowy łączą się, tworząc krótkie rozszerzenie – bańkę wątrobowo-trzustkową, inaczej uchyłek Vatera.

Cieśń gardzieli – obszar łączący jamę ustną z częścią ustną gardła. Ograniczona jest:od góry – podniebienie miękkie z języczkiem od boków – łuki podniebienno-gardłowe od dołu – nasada języka

Dwunastnica – u człowieka rurowaty narząd długości 25–30 cm, wychodzący z żołądka i stanowiący początkowy odcinek jelita cienkiego. Początkowy odcinek dwunastnicy łączy się z odźwiernikiem żołądka, końcowy przechodzi w jelito czcze. Dwunastnica leży na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego. W kształcie przypomina literę C, a raczej podkowę zwróconą wypukłą częścią ku stronie prawej, wklęsły obwód obejmuje głowę trzustki. Do zstępującego odcinka dwunastnicy uchodzą wspólnie przewód żółciowy i przewód trzustkowy. Długość dwunastnicy w IV w p.n.e. Herofilus określił na 12 szerokości palców, stąd nazwa tego odcinka jelita.

Esica, okrężnica esowata - część jelita grubego. Nazwa tego odcinka okrężnicy pochodzi od jej kształtu, przypominającego literę "S". Jest skierowana początkowo łukiem wypukłym ku stronie prawej, a następnie zakręca w dół przechodząc w odbytnicę. Esica ma czasem długą krezkę i ulega skrętowi. Skręt esicy jest jedną z postaci niedrożności jelit i jako taki może stanowić stan zagrożenia życia. Niedrożność jelit ze skręcenia polega na skręceniu się jelita dookoła osi długiej, powodującym jego zatkanie i dodatkowo uciśnięcie naczyń krwionośnych, co grozi niedokrwieniem, a następnie martwicą części jelita.

Fałdy Kerkringa, fałdy okrężne – gładkie, jednolite, położone nieopodal siebie struktury błony śluzowej, przechodzące z jednej strony pętli jelita cienkiego na drugą.

Gardło – maczugowata cewa włóknisto-mięśniowa, rozciągająca się od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego. Długość gardła u dorosłego człowieka wynosi średnio 12–13 cm. Krzyżuje się tam droga pokarmowa z oddechową. Jego najszersza część znajduje się na wysokości kości gnykowej i wynosi 5 cm.

Gruczoły Ebnera, gruczoły językowe tylne Ebnera, gruczoły brodawek okolonych – odkryte przez Austriaka Victora von Ebnera gruczoły ślinowe mniejsze, zlokalizowane w okolicy trzonu/nasady języka wokół brodawek okolonych i liściastych.

Jelito cienkie – najdłuższa część przewodu pokarmowego, położona pomiędzy żołądkiem a jelitem grubym, od którego oddziela się poprzez zastawkę krętniczo-kątniczą. W obrębie jamy brzusznej jelito cienkie zajmuje okolicę pępkową, podbrzuszną i obie okolice biodrowe, a częściowo też miednicę małą. Jego długość jest osobniczo zmienna, zależy też od wieku i od stanu skurczu błony mięśniowej. Średnia długość jelita cienkiego to 5–6 m, natomiast na zwłokach wynosi ona od 6 do 8. Średnica ma około 3 cm. U noworodków i dzieci jelito cienkie jest stosunkowo dłuższe niż u dorosłych – przypuszczalnie w związku z większą pojemnością jamy brzusznej.

Jelito czcze – jedna z trzech części jelita cienkiego, leżąca między dwunastnicą a jelitem krętym. W nim odbywa się wchłanianie pokarmu. U ludzi dorosłych osiąga długość od 2 do 3 metrów.

Jelito grube – końcowy odcinek jelita kręgowców łączący jelito cienkie z odbytem. W jelicie grubym odbywa się końcowy proces formowania kału. Błona śluzowa jelita grubego nie tworzy kosmków jelitowych. Jest również silnie pofałdowana, co zwiększa jego powierzchnię. W jelicie grubym zachodzi końcowy etap wchłaniania wody, elektrolitów i soli mineralnych z resztek pokarmowych. Występują tutaj także bakterie symbiotyczne, produkujące witaminę K, oraz niektóre witaminy z grupy B.

Jelito kręte – końcowy odcinek jelita cienkiego. U człowieka ma ono około 3 metrów długości. W tej części przewodu pokarmowego zachodzą końcowe etapy trawienia, oraz wchłanianie strawionej treści pokarmowej. Jelito to kończy się zastawką krętniczo-kątniczą.

Komórki okładzinowe – komórki umiejscowione w żołądku, a ściślej na obszarze szyjki oraz górnej części trzonu. Występują pojedynczo. Są to największe komórki gruczołów właściwych żołądka. Funkcją tych komórek jest wydzielanie acydogenu oraz czynnika wewnętrznego Castle'a, który wiąże się z witaminą B12 i umożliwia jej wchłanianie w jelicie krętym.

Kosmki jelitowe – małe wypustki umieszczone na powierzchni błony śluzowej jelita cienkiego, mające na celu zwiększenie powierzchni chłonnej. Kosmek jelita cienkiego ma od 0,3 do 1,5 mm długości, a na jeden mm2 jelita jest ich od 10 do 40, a ich gęstość zmniejsza się w kierunku końca jelita cienkiego. Liczba kosmków wynosi ok. 10 milionów. Zwiększa to powierzchnię jelita cienkiego prawie 23 razy, tak więc powierzchnia chłonna jelita cienkiego osiąga wymiary do 200 m2. Tkanka jest unerwiona. Tkanka nabłonkowa kosmka jest tkanką nabłonkową włoskowatą, co dodatkowo zwiększa powierzchnię - pojedyncze włoski nazywamy mikrokosmkami. W każdym kosmku jelitowym znajdują się naczynia krwionośne i limfatyczne. Naczynia limfatyczne transportują kwasy tłuszczowe, a naczynia krwionośne transportują aminokwasy, niewielkie peptydy i cukry, które trafiają do wątroby żyłą wrotną. W dwunastnicy są one niższe i mają kształt liściasty lub grzebieniowaty, natomiast w niższych odcinkach jelita cienkiego są cylindryczne lub buławowate.

Linia zębata lub linia Z – linia graniczna między nabłonkiem wyścielającym przełyk a nabłonkiem w żołądku, tworząca wpust żołądka. W przełyku znajduje się nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący. Natomiast w żołądku znajduje się nabłonek walcowaty.

Odbyt – w anatomii końcowy otwór przewodu pokarmowego. Odbyt zamykany jest przez wieniec silnych, okrężnych mięśni tworzących zwieracz odbytu. Podstawową funkcją odbytu jest opróżnianie przewodu pokarmowego z kału w procesie defekacji.

Odbytnica, prostnica, jelito proste, dawniej lub potocznie kiszka stolcowa – końcowa część jelita grubego ssaków łożyskowych. Od góry łączy się z esicą na granicy 2 i 3 kręgu krzyżowego, od dołu natomiast otwiera się do środowiska zewnętrznego odbytem. W warunkach prawidłowych nie zawiera kału, służąc wyłącznie do jego przejścia (defekacja).

Odźwiernik – mięśniowy pierścień łączący żołądek z dwunastnicą. Buduje go zwieracz odźwiernika, pokryty od strony światła żołądka fałdem błony śluzowej, tworzącym zastawkę odźwiernika, otwierającą lub zamykającą się pod wpływem mięśnia i regulująca w ten sposób przepływ treści pokarmowej do dwunastnicy. W jego błonie śluzowej znajdują się gruczoły odźwiernikowe oraz komórki wytwarzające gastrynę.

Okrężnica to najdłuższa i największa część jelita grubego, dzieląca się na cztery części:wstępującą poprzeczną zstępującą esowatą

Pęcherzyk żółciowy – gruszkowaty narząd służący do magazynowania i zagęszczania żółci do czasu, aż będzie potrzebna do emulgacji tłuszczu.

Pierścień Schatzkiego – włóknisty pierścień w okolicy połączenia przełyku z żołądkiem, może powodować zaburzenia połykania – dysfagię; w czasie ezofagoskopii może uniemożliwiać wykonanie badania stwarzając wyczuwalną przeszkodę dla instrumentu, niewidoczną z powodu zbyt wąskiego pola widzenia. Zwężenie to może być spowodowane przez błonę śluzową lub przez mięśniówkę. U pacjentów z pierścieniem Schatzkiego może rozwinąć się dysfagia lub w poważniejszych przypadkach, całkowite zamknięcie przełyku. Nazwa pochodzi od niemiecko-amerykańskiego radiologa, Richarda Schatzkiego.

Płat Riedla – wariant budowy anatomicznej wątroby, polegający na obecności długiego, językowatego wyrostka odchodzącego od prawego płata bocznie do pęcherzyka żółciowego. Pojęcie płata Riedla często spotykane jest w niemieckojęzycznej literaturze medycznej. Tę anomalię opisał niemiecki chirurg Bernhard Moritz Carl Ludwig Riedel w 1888 roku.

Poprzecznica, okrężnica poprzeczna - część okrężnicy, rozpoczynająca się przy prawym zagięciu wątrobowym, pod prawym płatem wątroby. Biegnie poprzez całą szerokość ciała w kierunku lewego zagięcia okrężnicy w pobliżu śledziony. Jest to najdłuższy i najbardziej ruchomy odcinek jelita grubego, którego długość wynosi około 45 cm. Zwisa on zawieszony w fałdzie otrzewnej.

Przełyk – przewód mięśniowo-błoniasty o podłużnym przebiegu; łączy gardło z żołądkiem. Czynność przełyku polega na transporcie pokarmu z gardła do żołądka. Ściana przełyku nie ma zdolności wchłaniania pokarmu ani trawienia.

Przewód pęcherzykowy – przewód doprowadzający i odprowadzający żółć z pęcherzyka żółciowego. U człowieka ma on długość ok. 4 cm. Przewód pęcherzykowy stanowi element zewnątrzwątrobowych dróg żółciowych. Ściana przewodu pęcherzyka żółciowego jest pofałdowana. Błona śluzowa przewodu tworzy fałd spiralny, składający się z wielu wpukleń obejmujących od 1/3 do 2/3 obwodu. W normalnych warunkach przewód jest drożny w obie strony. Na skutek skurczu mięśniówki przewodu przepływ żółci może zostać zahamowany.

Przewód trzustkowy, przewód Wirsunga – przewód odprowadzający sok trzustkowy z trzustki. Jest połączony z przewodem żółciowym wspólnym i wraz z nim łączy się z częścią zstępującą dwunastnicy.

Przewód wątrobowy wspólny – droga odpływu żółci z wątroby, powstała z połączenia przewodu wątrobowego prawego i lewego. Przewód wątrobowy lewy zbiera żółć z lewego i ogoniastego płata wątroby, przewód wątrobowy prawy z płata prawego i czworobocznego. Średnica przewodu wątrobowego wspólnego wynosi około 4 mm, długość 2–6 cm, wykazując dużą zmienność osobniczą. Przewód wątrobowy wspólny po połączeniu z przewodem pęcherzykowym tworzy przewód żółciowy wspólny.

Przewód żółciowy wspólny – droga przepływu żółci z pęcherzyka żółciowego i wątroby do dwunastnicy. Powstaje z przewodu wątrobowego wspólnego, który łącząc się z przewodem pęcherzykowym, staje się przewodem żółciowym wspólnym. Ma średnicę ok. 5 mm oraz długość ok. 7 cm. W jego przebiegu wyróżnia się części: naddwunastniczą, zadwunastniczą, trzustkową i śródścienną. Część naddwunastnicza biegnie w obrębie więzadła wątrobowo-dwunastniczego na prawo od tętnicy wątrobowej właściwej i do przodu od żyły wrotnej. Część zadwunastnicza biegnie od przodu od żyły głównej dolnej i na prawo od żyły wrotnej, a część trzustkowa pomiędzy głową trzustki a częścią zstępującą dwunastnicy. Część śródścienna uchodzi zwykle wraz z przewodem trzustkowym głównym (Wirsunga) na brodawce większej na ścianie tylno-przyśrodkowej części zstępującej dwunastnicy. U końca zwykle rozszerza się tworząc bańkę wątrobowo-trzustkową, inaczej uchyłek Vatera.

Trójkąt Killiana, inaczej trójkąt Laimera – trójkątny obszar w ścianie gardła. Mięśniówka gardła jest w tym miejscu słabsza niż w okolicy.

Trzustka – narząd gruczołowy położony w górnej części jamy brzusznej. Ma nieregularny, wydłużony i spłaszczony w wymiarze grzbietowo-brzusznym kształt. Wymiar podłużny w rzucie poprzecznym porównywany do kształtu młotka lub haczyka. W rzucie czołowym kształt przypomina literę S. U osoby żywej jest szaroróżowa, a na zwłokach szarobiała. Budowa zrazikowa dobrze zaznacza się na powierzchni gruczołu i nadaje mu wygląd guzkowaty. Na powierzchni trzustki może gromadzić się tkanka tłuszczowa, która wygładza jej powierzchnię i nadaje zabarwienie bardziej żółtawe. Miąższ narządu jest spoisty i miękki. Pod względem funkcjonalnym trzustka składa się z części wewnątrzwydzielniczej i zewnątrzwydzielniczej.

Uchyłek Meckela, uchyłek jelita krętego – jest to wrodzony uchyłek prawdziwy jelita krętego, pozostałość przewodu żółtkowo-jelitowego.

Wątroba – wielofunkcyjny gruczoł obecny u wszystkich kręgowców, a także u niektórych innych zwierząt. Stanowi część układu pokarmowego położoną wewnątrzotrzewnowo. U większości zwierząt dzieli się na dwa płaty. U człowieka jej masa wynosi ok. 1500–1700 g u dorosłego mężczyzny, a u kobiety 1300–1500 g. Masa przyżyciowa jest o 500–800 g wyższa, ze względu na zawartą w niej krew. U świń wątroba osiąga masę 1,2–2 kg, u koni i bydła 4,5–5,5 kg.

Wstępnica, okrężnica wstępująca - jest to część okrężnicy, która obejmuje obszar od zastawki krętniczo-kątniczej do prawego zgięcia wątrobowego, gdzie okrężnica wstępująca przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Okrężnica wstępująca ma około 12 cm długości i leży przy tylnej ścianie brzucha. Od przodu i z boków otacza ją otrzewna.

Wyrostek robaczkowy – cienkie uwypuklenie jelita ślepego u niektórych ssaków. Jego ściana jest licznie wyposażona w grudki chłonne. Pełni on przypuszczalnie rolę w okresie, gdy u noworodka tworzy się symbioza między organizmem ssaka a mikroflorą jelitową. Niegdyś był uważany u ludzi za narząd szczątkowy.

Zagięcie śledzionowe okrężnicy, zgięcie lewe okrężnicy, flexura coli sinistra s. lienalis – fragment okrężnicy oddzielający jej część poprzeczną i zstępującą.

Zagięcie wątrobowe okrężnicy, zagięcie prawe okrężnicy, flexura coli dextra s. hepatica – fragment okrężnicy dzielący jej 2 części na: wstępującą i poprzeczną. Pomiędzy nimi może wytwarzać się kąt, zwykle prosty lub rozwarty, aczkolwiek jego obecność nie jest regułą w każdym przypadku. Zgięcie wątrobowe i część poprzeczna nie są dodatkowo połączone w przeciwieństwie do części wstępującej, pomiędzy którą i zgięciem prawym występuje luźna tkanka łączna.

Zastawka krętniczo-kątnicza, inaczej zastawka Bauhina, zastawka okrężnicy – fałd łączący koniec jelita krętego z jelitem grubym, położony w górnej granicy lewej ściany kątnicy. Zapobiega cofaniu się płynnej treści z jelita grubego do jelita cienkiego.

Okrężnica zstępująca, zstępnica – część okrężnicy rozciągająca się od lewego zagięcia śledzionowego w dół do brzegu miednicy, gdzie rozpoczyna się okrężnica esowata tzw. esica.

Zwieracz odbytu - grupa mięśni blokujących wydostawanie się kału z odbytu.

Żołądek – narząd stanowiący część układu pokarmowego, którego zasadniczą rolą jest trawienie zawartych w pokarmie białek, a trawienie cukrów jest wręcz hamowane przez niskie pH żołądka. Żołądek wydziela sok żołądkowy zawierający enzymy trawienne:podpuszczka – ścina białko w mleku, pepsynogen – w obecności HCl zostaje przekształcony do pepsyny, która odpowiada za trawienie białek.