39 Interakcje międzygatunkowe

Zależności międzygatunkowe – oddziaływania między osobnikami należącymi do różnych gatunków lub różnymi populacjami, wspólnie żyjącymi w określonym środowisku. Rodzaje i siła oddziaływań między populacjami biocenozy są przedmiotem badań ekologicznych.

Agresja – zespół zachowań zmierzających do zmuszenia przeciwnika do odstąpienia od swoich zamiarów lub praw. Agresja może stać się aktem fizycznej przemocy wobec przeciwnika lub jedynie sygnalizacją możliwości dokonania takiego aktu. Na agresję składa się wiele różnych wzorców zachowań.

Allelopatia – szkodliwy lub korzystny wpływ substancji chemicznych wydzielanych przez rośliny lub grzyby danego gatunku lub pochodzących z rozkładu tych roślin lub grzybów. Allelopatia odnosi się głównie do substancji chemicznych wydzielanych do podłoża, które wpływają na wzrost innych organizmów w bezpośrednim otoczeniu, głównie roślin i bakterii. Substancje mogą pobudzać lub hamować kiełkowanie, a także wzrost i rozwój innych gatunków roślin żyjących w bliskim sąsiedztwie lub zajmujących bezpośrednio po nich to samo miejsce.

Atraktany, czynniki wabiące – dowolnej natury czynniki o działaniu wabiącym, zwiększające atrakcyjność seksualną, przyciągające gatunki zapylające kwiaty, rozsiewające nasiona, itp. Atraktanty sztuczne i naturalne są wykorzystywane przez człowieka w hodowli zwierząt oraz uprawie wszelkiego rodzaju roślin.

Bakterie brodawkowe, bakterie korzeniowe – glebowe bakterie azotowe z rodzaju Rhizobium, Bradyrhizobium, Azorhizobium, Sinorhizobium i Mesorhizobium żyjące w symbiozie z roślinami motylkowatymi, które tworzą na swych korzeniach narośla, tzw. brodawki korzeniowe. Poza wymiennymi grupami należącymi do α-proteobakterii w symbiozę z roślinami wchodzą także Gram-dodatnie bakterie Frankia indukujące brodawki u roślin należących do Betulaceae, Casuarinaceae, Myricaceae, Elaeagnaceae, Rhamnaceae, Rosaceae, Coriariaceae i Datisticaceae. Na początku XXI wieku odkryto, że brodawki korzeniowe u roślin bobowatych mogą być również indukowane przez bakterie nie należące do Rhizobiaceae. Są to bakterie z grupy Methylobacterium i Burkholderia.

Biochemia zapylania – interdyscyplinarna dziedzina nauk biologicznych, dotycząca biochemicznych mechanizmów rozmnażania się roślin nasiennych (kwiatowych) z udziałem zapylaczy, leżąca na pograniczu botaniki, zoologii, chemii i ekologii.

Cyjanella – jednokomórkowa sinica żyjąca wewnątrz ciała innego organizmu jako endosymbiont. Gospodarzem są protisty, grzyby lub rośliny. Taki symbiotyczny układ (organizm) określany jest jako endocyjanoza. Przykładami endosymbiozy sinic są współżycie sinicy z rodzaju Calothrix z zielenicą z rodzaju Enteromorpha, Richelia intracellularis z okrzemką Rhizosolenia i in. W niektórych przypadkach symbiotyczne sinice nie są wyróżniane własną nazwą, zwłaszcza gdy pozostają w całkowitej zależności od gospodarza, razem z nim się rozmnażają i nie są w stanie żyć samodzielnie. Tak jest w przypadku sinic współżyjących z należącym do grupy Rhizaria amebokształtnym pierwotniakiem z rodzaju Paulinella, podobnych do sinic z rodzaju Synechococcus. Jako chloroplasty traktowane są również sinice współżyjące z glonami z typu glaukofitów – Skujapelta nuda występująca u Glaucocystis czy Cyanocyta u Cyaonophora paradoxa. Niegdyś glaukofitami określano wszystkie takie symbiotyczne układy "glonów bezzieleniowych" i sinic, przyznając, że takie kryterium wyróżnia grupę sztuczną, obecnie nazwą tą określa się grupę pierwotnych roślin liczącą kilkanaście znanych gatunków, będącą siostrzaną linią dla krasnorostów i zielenic. Endosymbioza sinic u glaukofitów jest uznawana za konserwatywny model ewolucji chloroplastów wyróżniający się m.in. zachowaniem typowej dla sinic peptydoglikanowej błony, która zapewne występowała u przodków chloroplastów, ale u innych grup zanikła. Jest to też przykład pokazujący, że granica między uznaniem za endosymbiotyczny organizm a za autonomiczne organellum jest arbitralna.

Drapieżnictwo – bywa definiowane jako sposób odżywiania się organizmów, polegający na wykorzystaniu jako pokarm ciała innego zwierzęcia i w odróżnieniu od pasożytnictwa prowadzący do śmierci ofiary. W ekologii jest traktowane jako jedna z form antagonistycznych zależności międzygatunkowych (drapieżnik–ofiara) lub wewnątrzgatunkowych, które wykształciły się w toku koewolucji (adaptacja). Układy drapieżnik–ofiara i układy powiązane innymi interakcjami międzygatunkowymi, decydują o rozmieszczeniu, zrównoważeniu i strukturach ekosystemów.

Entomofag, owadożerca – zwierzę lub rzadziej roślina odżywiające się owadami – zarówno larwami, poczwarkami, jak i dorosłymi owadami. Entomofagi dzieli się na pasożyty oraz drapieżniki.

Fitofag, roślinożerca – organizm roślinożerny, odżywiający się roślinami lub częściami roślin.

Forezja – przenoszenie jednych organizmów przez drugie; chrząszcze są często przenosicielami roztoczy, muchówki – zaleszczotków, pszczoły – wczesnych stadiów larwalnych chrząszczy z rodziny Meloidae; forezja może powodować śmierć przenosiciela.

Fotoautotrofy – autotroficzne organizmy pozyskujące pożywienie na drodze fotosyntezy. Zalicza się je do roślin, protistów i sinic. Dawniej wszystkie organizmy wyposażone w chlorofil zaliczano do jednego królestwa – roślin. Dopiero stosunkowo niedawno wykazano niezbicie, że zdolność do fotosyntezy nie jest dobrym kryterium oceny związków filogenetycznych. Jednakże i dziś jeszcze wielu naukowców posługuje się tym kryterium. Nowa klasyfikacja naukowa organizmów, przyjęta również w Polsce, zakłada jednak, że fotoautotrofy można znaleźć w aż trzech królestwach.

Gatunek oportunistyczny – gatunek o niskim poziomie specjalizacji, mogący żyć w różnych siedliskach i łatwo przystosowujący się do zmian warunków środowiskowych.

Hematofag – pasożyt odżywiający się krwią z organizmu żywiciela, np. kleszcze, pijawki, niektóre owady, a także kręgowce.

Inkwilinizm – termin pochodzący od łacińskiego słowa inquilinus, czyli najemca lub lokator. W ekologii oznacza mieszkanie organizmów jednego gatunku w domu innego gatunku. Zależność między gospodarzem a gatunkiem zamieszkującym wraz z nim może mieć formę mutualizmu, pasożytnictwa lub komensalizmu. Organizmy osiedlające się w gnieździe innego gatunku unikają kosztów budowy. Dlatego strategia ta jest dość szeroko rozpowszechniona wśród zwierząt. Obce gniazda mogą być zajmowane przez ptaki, takie jak dzięcioły albo Molothrus. Ze wspólnych gniazd mogą korzystać także salamandry, inkwilinistyczne trzmiele oraz motyle będące pasożytami społecznymi. Wiele gatunków ptaków, nietoperzy i stawonogów, określanych jako termitofile, osiedla się w gniazdach termitów. Chociaż uniknięcie negatywnych skutków osiedlania się dodatkowych gatunków jest zwykle trudne, zwykle w wyniku ewolucji doszło minimalizacji kosztów osiedlania się inkwilinów. Niekiedy zamieszkanie gatunku gościa przynosi gospodarzowi korzyści niwelujące straty w przestrzeni życiowej gospodarza. Stabilne ewolucyjnie układy gospodarz-gość możliwe są przede wszystkim dzięki wyraźnemu rozdzieleniu diety obu gatunków.

Kleptoplastia (kleptoplastydia) – forma symbiozy, występującej pomiędzy plastydami glonów, a organizmami żerującymi na nich. W kleptoplastii organizm ma zdolność do przejmowania i przytrzymywania funkcjonujących plastydów z trawionych ciał ofiar. Termin angielski został po raz pierwszy użyty w roku 1990, dla określenia symbiozy pomiędzy komórkami ślimaka Elysia chlorotica i chloroplastami glona z rodzaju Vaucheria. Funkcjonujące plastydy zachowują się w ciele ślimaka do 14 miesięcy. Dwa inne gatunki zwierząt zdolne do kleptoplastii to wirki Baicalellia solaris i Pogaina paranygulgus, które korzystają z chloroplastów różnych okrzemek. Zjawisko kleptoplastii stwierdzone zostało jako dość częste także u bruzdnic i orzęsek.

Konkurencja – jedna z antagonistycznych interakcji międzypopulacyjnych, w której dwie populacje tego samego lub różnych gatunków, zazwyczaj o podobnych wymaganiach środowiskowych, rywalizują o ten sam czynnik środowiskowy. Jest to jeden z zasadniczych czynników doboru naturalnego. Im bliżej dwa konkurujące gatunki są ze sobą spokrewnione i im bardziej podobne są ich wymagania życiowe, tym silniejsza będzie konkurencja między nimi.

Mikoryza erikoidalna – rodzaj mikoryzy stanowiący symbiozę mutualistyczną między roślinami z rodziny wrzosowatych Ericaceae i kilkoma liniami rozwojowymi grzybów. Umożliwia zasiedlanie przez rośliny wrzosowate siedlisk kwaśnych i ubogich w substancje odżywcze. Zegar molekularny świadczy o tym, że symbioza ta powstała około 140 milionów lat temu.

Mutualizm – jedna z interakcji protekcjonistycznych między populacjami, charakteryzująca się obopólnymi korzyściami o takim stopniu, który praktycznie wzajemnie uzależnia istnienie obu populacji.

Mykofag, mikofag, micetofag, grzybojad – gatunek odżywiający się grzybami rozwijającymi się na martwym drewnie. Mykofagi należą do grupy gatunków saproksylicznych. Są to organizmy głównie bezkręgowe. Do mykofagów należą liczne owady związane z próchnowiskami.

Mykoryza (mycorrhiza) – powszechnie występujące zjawisko polegające na współżyciu korzeni lub nasion roślin naczyniowych z grzybami. Większość przypadków mykoryzy dotyczy relacji mutualistycznej, w nielicznych przypadkach zależność przesuwa się w kierunku wykorzystywania grzyba.

Myrmekofile – zwierzęta stale lub przejściowo żyjące w gnieździe mrówek lub termitów jako korzystające z pokarmu mrówek pasożyty, drapieżcy zjadający mrówki i ich larwy lub jako symbionty.

Myrmekotrofia – forma mutualizmu, polegająca na pozyskiwaniu przez rośliny związków mineralnych z odpadów kolonii mrówek z tymi roślinami związanych, takich jak odchody czy szczątki owadów. Martwe szczątki stanowią dodatkowe źródło azotu. Dojrzałe osobniki Nepenthes bicalcarata mogą uzyskiwać około 40% azotu występującego w liściach ze współpracy z mrówkami. Rośliny wykształcają specjalne struktury ułatwiające osiedlenie się mrówek. Są to modyfikacje liści, ogonków liściowych, łodyg oraz puste ciernie. Żyjące w takich strukturach mrówki nie tylko przyczyniają się do zwiększenia dostępności związków azotowych, lecz również zapewniają roślinom obronę przed owadami zjadającymi liście. Rośliny pozyskujące azot w wyniku myrmekotrofii występują zwykle w ekosystemach gdzie dostępność tego pierwiastka jest ograniczona. Tę strategię ewolucyjną stosują m.in. epifityczne rośliny z rodzaju Myrmecodia.

Obrona przed roślinożercami – zespół mechanizmów w postaci przystosowań morfologicznych oraz fizjologicznych roślin, mających na celu przeciwdziałanie lub zniwelowanie skutków ataku organizmów roślinożernych. Mechanizmy te mogą mieć charakter bezpośredniego oddziaływania między rośliną a żywiącym się nią organizmem lub charakter pośredni polegający na współpracy z naturalnymi wrogami roślinożerców. Powstanie mechanizmów obronnych w wyniku ewolucji miało miejsce po pojawieniu się owadów, które wykorzystywały rośliny jako źródło pokarmu. Koewolucja roślin i owadów zachodzi od permu, jednak gwałtowny wzrost wzajemnych adaptacji obejmuje okres kredy, kiedy to pojawiły się rośliny okrytonasienne.

Oddziaływania antagonistyczne – rodzaj zależności międzygatunkowych między populacjami biocenozy, uznawany za niekorzystny dla jednej lub obu populacji zajmujących to samo środowisko.

Oddziaływania nieantagonistyczne, interakcje nieantagonistyczne – rodzaj zależności międzygatunkowych polegających na tym, że żadna ze stron (populacji) nie ponosi szkody na skutek wzajemnych oddziaływań. Wyróżnia się następujące oddziaływania nieantagonistyczne:symbioza – relacja przynosząca obustronne korzyści, mutualizm cechujący się intensywnym wzajemnym uzależnieniem, protokooperacja – interakcja bez uzależnienia; komensalizm – stosunek, w którym jedna strona korzysta, a dla drugiej oddziaływanie jest obojętne; neutralizm – brak wzajemnych oddziaływań.

Padlinożercy, nekrofagi, trupojady – organizmy cudzożywne wyspecjalizowane w odżywianiu się padliną. Do padlinożerców zaliczają się np. grabarze, hieny czy sępy.

Pasożyt dwudomowy – pasożyt, którego pełny cykl życiowy musi odbywać się na co najmniej dwóch gatunkach żywicieli. Cykl taki określany jest jako heteroecja lub różnodomność (dwudomność). W zależności od kręgu żywicieli wyróżnia się dwa typy pasożytów dwudomowych:stenokseniczne – wykorzystujące dwa lub kilka spokrewnionych gatunków żywicieli, oligokseniczne – wykorzystujące kilka niespokrewnionych gatunków żywicieli.

Pasożytnictwo, parazytyzm – forma antagonistycznego współżycia dwóch organizmów, z których jeden czerpie korzyści ze współżycia, a drugi ponosi szkody. Termin ten stosowany jest w biologii – w odniesieniu do dwóch organizmów różnych gatunków – oraz w socjologii, gdzie pasożytnictwem nazywany jest próżniaczy tryb życia osoby zdolnej do pracy. Zbliżonymi do pasożytnictwa formami – spotykanymi w biologii rozwoju – są szczególne taktyki rozrodcze prowadzone przez parazytoidy, pasożyty lęgowe oraz niektóre gatunki tzw. pasożytów płciowych.

Pasożytnictwo społeczne mrówek – forma pasożytnictwa występująca u niektórych gatunków mrówek, polegająca na wykorzystaniu pracy innego gatunku. Gatunki mrówek będące pasożytami społecznymi wykorzystują kolonie innych gatunków do pozyskania żywności, przestrzeni oraz pracy innego gatunku do opieki nad potomstwem.

Pasożyty lęgowe – zwierzęta wykorzystujące rodziców innego gatunku do wylęgu swojego potomstwa, np. Kukułka zwyczajna, giętkoząb cętkowany. Najczęściej pasożytami lęgowymi są ptaki, a najbardziej znanym przykładem są kukułki. Jednak pasożytnictwo lęgowe występuje także u wielu innych rodzin, między innymi u miodowodów, starzyków, kaczkowatych oraz wdówek.

Protokooperacja – oddziaływanie międzygatunkowe w przyrodzie, polegające na współpracy dwóch populacji odnoszących wzajemne korzyści, lecz mogących żyć także samodzielnie. Protokooperacja jest rodzajem symbiozy przygodnej (nieprzymusowej). Często występuje okresowo.

Symbioza – zjawisko ścisłego współżycia przynajmniej dwóch gatunków organizmów, które przynosi korzyść każdej ze stron (mutualizm) lub jednej, a drugiej nie szkodzi (komensalizm). Jednak często trudno ustalić dokładny bilans strat i zysków współżyjących organizmów. Pojęcie symbiozy zostało ukute przez Alberta Franka w 1877 roku. W klasycznej teorii symbiozy, zaproponowanej przez Antona de Bary'ego, zawiera się także pasożytnictwo. Jest to uzasadnione m.in. dlatego, że w niektórych układach charakter współżycia może zmieniać się w czasie i jeden z symbiontów może w pewnych okresach czerpać więcej korzyści, stając się pasożytem i doprowadzając do upośledzenia lub śmierci drugiego symbionta.

Teoria endosymbiozy – teoria stanowiąca, że mitochondria, plastydy i być może inne organella komórki eukariotycznej powstały na skutek endosymbiozy pomiędzy różnymi mikroorganizmami. Zgodnie z nią niektóre organella pochodzą od wolno żyjących bakterii, które dostały się do innych komórek jako endosymbionty. Mitochondria rozwinęły się więc z proteobakterii, chloroplasty zaś od sinic.

Wszystkożerność – sposób odżywiania się polegający na braku specjalizacji pokarmowej i – w konsekwencji – odżywianiu się różnorodnym pokarmem, zarówno mięsnym, jak i roślinnym – żywym lub martwym.

Zasada Gausego – zasada konkurencyjnego wypierania, hipoteza Gausego, mówiąca o tym, że jeśli dwa gatunki (populacje) mają identyczne nisze ekologiczne, nie mogą współistnieć i w konsekwencji jeden wypiera drugi. Konkurencyjne oddziaływanie może być związane z przestrzenią życiową, dostępem do pokarmu, światła, podatnością na działanie drapieżców, chorób itp.

Zoochlorella – zielony, jednokomórkowy glon żyjący wewnątrz ciała zwierzęcia lub pierwotniaka „zwierzęcego”. Endosymbiontem najczęściej jest zielenica, gospodarzem są orzęski, gąbki, parzydełkowce, a także płazińce. Jednym z rodzajów glonów tworzących zoochlorelle jest Chlorella. Gatunki gospodarzy często noszą gatunkową nazwę viridis – Convoluta viridis, Amoeba viridis (ameba), Hydra viridis (stułbia).

Zoofag, mięsożerca – gatunek zwierzęcia lub rośliny odżywiający się żywymi lub martwymi tkankami zwierzęcymi. Wśród zoofagów wyróżnia się drapieżniki, padlinożerców oraz pasożyty.

Zooksantelle (zooxanthellae) – jednokomórkowe, fotosyntetyzujące glony o żółtej lub brązowej barwie np. bruzdnice endosymbiotyczne, żyją w symbiozie z promienicami, koralowcami, niektórymi małżami (przydaczniowate), ślimakami tyłoskrzelnymi i innymi organizmami. Dostarczają im produkty syntezy w zamian za dostęp do światła.