39 Antropologia fizyczna

Antropologia fizyczna – dział antropologii zajmujący się zmiennością cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni.

Antropometria – metoda badawcza stosowana w antropologii fizycznej, polegająca na pomiarach porównawczych części ciała ludzkiego np.: długości kości (osteometria), objętości i proporcji czaszki (kraniometria), głowy (kefalometria), proporcji ciała (karpometria), masa ciała, rozstawu oczu, określenie pigmentacji oczu, włosów i skóry itp. Do pomiarów wykorzystywane są przyrządy antropometryczne.

Atrakcyjność fizyczna – zakres, w jakim cechy fizyczne danej osoby są uważane za estetyczne lub piękne. Termin ten często zakłada atrakcyjność seksualną lub pożądanie, ale może być również odrębny od któregokolwiek z nich. Istnieje wiele czynników, które wpływają na atrakcyjność jednej osoby dla drugiej, a aspekty fizyczne są jednym z nich. Atrakcja fizyczna zawiera w sobie uniwersalne percepcje wspólne dla wszystkich kultur ludzkich, takie jak symetria twarzy, uwarunkowania społeczno-kulturowe oraz osobiste preferencje unikalne dla danej jednostki.

Biała rasa człowieka (europeidzi) – jedna z grup wydzielanych w podziałach antropologicznych gatunku ludzkiego. Po raz pierwszy podziału na rasy, w którym kryterium był kolor skóry, dokonał Georges Cuvier w roku 1812. Podział na trzy rasy, nazywane także rasami głównymi jest jedną z klasyfikacji rasowych. Rasa biała obejmuje ludzi przystosowanych do klimatu umiarkowanego o małym nasłonecznieniu. Pierwotnie tereny zamieszkiwane przez rasę białą były w większości pokryte lasami. Tułów proporcjonalny do długości kończyn oraz mała ilość pigmentu w skórze ułatwiająca syntezę witaminy D uznawane są za przystosowania do warunków środowiska w naturalnym miejscu występowania rasy białej.

Blond – kolor włosów, występujący u niektórych ssaków, wywołany przez niewielką ilość barwnika – melaniny. Zazwyczaj przez kolor ten rozumie się odcienie od jasnego brązu poprzez żółty aż do niemalże białego. Ocenia się, że w populacji ludzkiej na całym świecie występuje ok. 26.3% osób z różnymi odmianami jasnych włosów. Oprócz człowieka włosy blond spotyka się u m.in. kotów.

Buszmen z Banyoles – spreparowane techniką taksydermii ciało afrykańskiego Buszmena, wystawione w 1916 jako eksponat muzealny w „Muzeum Dardera” w katalońskim mieście Banyoles, w Hiszpanii znane jako el Negro de Banyoles, zaś w krajach afrykańskich jako El Negro. W latach 90. XX wieku wystawianie spreparowanego ciała Buszmena stało się przedmiotem rozgłosu prasowego, pogłębionych badań antropologicznych oraz sporów politycznych, po których szczątki Buszmena ostatecznie zostały pochowane w Gaborone – stolicy Botswany.

Ciąża bliźniacza, bliźnięta, dwojaczki – rodzaj ciąży wielopłodowej, w której w macicy rozwijają się jednocześnie dwa płody. U człowieka ciąża bliźniacza w przybliżeniu przypada raz na 80 porodów co stanowi około 1,25% wszystkich ciąż i około 2,5% urodzeń.

Ciąża wielopłodowa – ciąża występująca w przypadku jednoczesnego rozwoju wewnątrz macicy więcej niż jednego zarodka. U człowieka, u którego zwykle rozwija się jeden płód, najczęstszym typem tego rodzaju ciąży jest ciąża dwupłodowa nazywana ciążą bliźniaczą. Możliwa jest ciąża wielopłodowa, w której poszczególne płody pochodzą z dwóch oddalonych od siebie w czasie zapłodnień.

Czarna odmiana człowieka (negroidzi) – jedna z odmian wydzielanych w podziałach antropologicznych gatunku ludzkiego. Po raz pierwszy podziału na odmiany, w którym kryterium był kolor skóry, dokonał Georges Cuvier w roku 1812. Podział na trzy odmiany, nazywane także rasami głównymi, nie pozwala na przydzielenie kategorii wielu formom ludzkim takim jak Buszmeni, Polinezyjczycy, Aborygeni Australii, Ajnosi, Drawidzi.

Czaszka – struktura kostna lub chrzęstna, która służy jako szkielet głowy. Stanowi naturalną osłonę mózgu i innych narządów znajdujących się w głowie.

Człowiekowate, hominidy (Hominidae) – rodzina ssaków naczelnych z nadrodziny człekokształtnych (Hominoidea) obejmująca największe wśród naczelnych gatunki wykazujące dużą inteligencję, skłonność do przyjmowania spionizowanej, dwunożnej postawy oraz zdolność do wytwarzania i używania narzędzi. Gatunkiem typowym rodziny jest Homo sapiens Linnaeus, 1758. Najstarszy znany z zapisów kopalnych hominid Sahelanthropus tchadensis pochodzi z miocenu, 7 mln lat temu.

Fil-fil – typ owłosienia czarnej rasy człowieka, charakteryzujący się mocnym skręceniem kępek włosów na głowie. Typ owłosienia fil-fil mają Buszmeni i Khoikhoi (Hotentoci).

Głos ludzki – wibracje wytwarzane przez struny głosowe człowieka. Fałdy głosowe w połączeniu m.in. z zębami, językiem i ustami mogą wytworzyć szerokie spektrum dźwięków, umożliwiając całkowitą zmianę znaczenia wypowiedzi poprzez manipulację tonu lub akcentowanie pojedynczych części. Barwa i skala głosu jest właściwością osobniczą i może się znacznie różnić w poszczególnych przypadkach.

Hiperteloryzm, hyperteloryzm – zwiększenie ponad normę odległości między dwoma parzystymi narządami.

Kobieta – żeński dojrzały płciowo osobnik z rodzaju Homo. W biologii przyjmuje się, że różnice w genotypie kobiety i mężczyzny determinują dymorfizm płciowy człowieka.

Koloredzi – grupa ludności zamieszkująca Republikę Południowej Afryki i Namibię o mieszanym pochodzeniu rasowym, powstała ze zmieszania się ludów Khoisan, Burów oraz Malajów w Kolonii Przylądkowej, mówiąca afrikaans, wyznająca kalwinizm, w mniejszym stopniu islam.

Kraniometria – w antropologii fizycznej technika pomiaru czaszki, mająca zastosowanie w antropometrii, również w ortodoncji.

Linie papilarne, dermatoglify – charakterystyczny układ bruzd na skórze ssaków naczelnych, w szczególności na opuszkach palców rąk, ale również na wewnętrznej powierzchni dłoni, palcach stóp i wargach, a u niektórych gatunków na spodniej stronie ogona. Poza naczelnymi, obecność linii papilarnych stwierdzono u koali.

Metoda Gierasimowa – metoda badawcza stosowana w antropologii fizycznej, polegająca na rekonstrukcji plastycznej wyglądu twarzy człowieka na podstawie zachowanych elementów czaszki. Nazywana jest metodą Gierasimowa od nazwiska rosyjskiego antropologa Michaiła Gierasimowa, który stał się współtwórcą otwartego w 1950 Laboratorium Rekonstrukcji Plastycznej Akademii Nauk ZSRR. Metoda oparta jest na związku między kształtem oraz grubością tkanki miękkiej czaszki a morfologią czaszki. Na początku Gierasimow wykonywał modele w plastelinie, potem metoda została udoskonalona.

Metys – osoba, której jeden z rodziców jest Indianinem lub Indianką, a drugim biała kobieta lub mężczyzna.

Mężczyzna – męski dojrzały płciowo osobnik z rodzaju Homo. Różnice w genotypie kobiety i mężczyzny determinują dymorfizm płciowy człowieka, gdyż zdecydowana większość mężczyzn ma chromosom X i chromosom Y. U mężczyzn zazwyczaj również występuje wyższy poziom androgenów i niższy estrogenów. Wyjątek od tego stanowią niektórzy transpłciowi i interpłciowi mężczyźni.

Nos – wyniosłość w obrębie twarzy stanowiąca drogę przepływu powietrza w procesie oddychania. Powietrze przechodzące przez nos zostaje ocieplone i nawilżone. Dociera później do okolicy węchowej znajdującej się w jego górnej części. Substancje chemiczne zawarte w powietrzu są rozpuszczane w śluzie i pobudzają wtedy liczne receptory znajdujące się w okolicy węchowej. Następnie impuls wędruje przez nerw węchowy do mózgowia, gdzie jest odbierany. Nozdrza przednie, przez które przedostaje się powietrze, są oddzieloną przegrodą nozdrzy, później przechodząca w przegrodę nosową, która rozdziela na dwie części jamę nosową. Kończy się ona nozdrzami tylnymi prowadzącymi do gardła. Nos zewnętrzny zbudowany jest z tkanki kostnej i chrzęstnej, dzieli się na grzbiet, nasadę oraz wierzchołek nosa. Wierzchołek nosa może być pokryty niemal niezmienioną skórą, na przykład u koni. U niektórych ssaków, w tym mięsożernych i części przeżuwaczy, nozdrza przednie wraz z górną wargą tworzą płytkę nosową. U świni występuje płytka ryjowa, natomiast u bydła płytka nosowo-wargowa.

Piegi – małe ciemne plamy na skórze. Ich występowanie związane jest z genetycznie uwarunkowanym szybszym tempem syntezy melaniny przez melanocyty.

Płaszczyzna Campera, linia Campera (uszno-nosowa) – w kraniometrii i stomatologii płaszczyzna lub linia orientacyjna w widoku z profilu. Jej nazwa wzięła się od nazwiska XVIII-wiecznego holenderskiego anatoma i filozofa, Petera Campera.

Płaszczyzna frankfurcka – w kraniometrii płaszczyzna prostopadła do płaszczyzny pośrodkowej w której leżą następujące punkty czaszki człowieka:orbitale – najniższy punkt kostnej krawędzi oczodołu, tragion – górny brzeg skrawka ucha.

Pojemność czaszki – mierzona (najczęściej) w centymetrach sześciennych średnia objętość mózgoczaszki, w przybliżeniu określająca rozmiar mózgu kręgowców. Wielkość mózgu to najprostsze z kryteriów używanych do porównania mózgów kręgowców i większości bezkręgowców. Pojemność mózgoczaszki jest używana zamiast wielkości mózgu ponieważ jest ona łatwiejsza do określenia dla żyjących osobników i osiągalna dla kręgowców kopalnych. Wadą używania pojemności mózgoczaszki jest to, że jej korelacja z wielkością mózgu jest generalnie skomplikowana i często słaba.

Prognatyzm – nadmierne wysunięcie kości trzewioczaszki.

Rude włosy – najczęściej spotykane w postaci mieszanek z innymi kolorami. Czysto rude włosy najczęściej można spotkać wśród Udmurtów zamieszkujących Republikę Udmurcji, we wschodniej Rosji europejskiej. Rudy kolor włosów pojawia się u osób z dwiema kopiami recesywnego genu na chromosomie 16, który powoduje mutację w białku MC1R.

SLC24A5 - gen uważany za częściowo odpowiedzialny za kolor skóry człowieka.

Steatopygia – cecha charakterystyczna zwłaszcza dla niektórych ludów afrykańskich – m.in. Buszmenów i Hotentotów, polegająca na znacznym odkładaniu się tłuszczu na pośladkach. Zjawisko to szczególnie widoczne jest u kobiet. Ponadto wraz z tą cechą występuje znaczny przerost warg sromowych mniejszych – nawet do 10 centymetrów – nazywany „fartuszkiem hotentockim” oraz nadmierna lordoza kręgosłupa lędźwiowego. Konsekwencją znacznej steatopygii są zaburzenia statyki ciała i trudności w poruszaniu się, nie zwiększa ona natomiast istotnie ryzyka zachorowania na choroby związane z otyłością. Cechy te mają podłoże genetyczne, ale ich znaczenie nie jest wyjaśnione. U wymienionych ludów steatopygia ujawnia się w okresie dojrzewania, co jest uznawane za oznakę płodności i zdolności do zamążpójścia.

Twarz – przednia część głowy człowieka. Składa się z czoła, brwi, oczu, nosa, policzków, ust i podbródka. Jako najbardziej indywidualna część ciała jest ważnym elementem tożsamości człowieka – jej zdjęcie znajduje się zazwyczaj w dokumentach tożsamości: dowód osobisty, paszport oraz wielu innych: prawo jazdy, legitymacja szkolna itp.

Warga habsburska – termin określający prognatyzm, występujący u Habsburgów. Była zaburzeniem genetycznym, przy którym dolna warga przerasta w rozmiarze górną, a żuchwa jest często nazbyt rozwinięta.

Wskaźnik długości palców 2D:4D – stosunek długości palca drugiego (wskazującego) do palca czwartego (serdecznego). Uznawany jest za biomarker równowagi między prenatalnym testosteronem a prenatalnymi estrogenami we wczesnym okresie płodowym. Jest cechą antropometryczną i może też obrazować niestabilność rozwojową.

Wymieranie blondynek – miejska legenda lub mistyfikacja od czasu do czasu pojawiająca się w prasie, według których osoby o blond włosach są skazane na wymarcie. Po raz pierwszy tego typu wiadomość pojawiła się w 1865, a ostatnio na szeroką skalę w 2002 i 2006. Współcześnie jako powód rzekomego zagrożenia dla istnienia blondynek i blondynów wymienia się fakt, że blond włosy są uwarunkowane genetycznie przez geny recesywne, które aktualnie posiada niewielka liczba ludzi – aby potomstwo miało blond włosy, oboje rodzice muszą być posiadaczami tego genu.

Wzrost człowieka – parametr określający wysokość człowieka mierzoną od czubka głowy do podeszwy stopy w pozycji wyprostowanej. Rano i wieczorem wzrost może się różnić o 2–3 cm.

Zagrożenie stereotypem – zjawisko psychologiczne polegające na obniżeniu sprawności w różnego rodzaju zadaniach u osób objętych negatywnym stereotypem, szczególnie w sytuacjach w których są tego stereotypu aktywnie świadome. Efekt ten został wielokrotnie wykazany eksperymentalnie w rozmaitych kontekstach, np. wśród kobiet i mężczyzn, mniejszości etnicznych, klas socjoekonomicznych i w różnych grupach wiekowych. Może być wywoływany przez nieświadome prymowanie stereotypu. Można mu przeciwdziałać przez uświadamianie występowania tego zjawiska, oraz autoafirmacje. Wskazuje się także na możliwość korzystnego działania tego efektu w przypadku pozytywnych stereotypów.

Zambo – określenie osoby pochodzącej od przodków należących do rasy czarnej i innych ras.

Epicanthus – pionowy fałd skórny zwykle pokrywający obydwa przynosowe kąty oka człowieka.

Żółta odmiana człowieka (mongoloidzi) – jedna z grup wydzielanych w podziałach antropologicznych gatunku ludzkiego. Po raz pierwszy podziału na odmiany, w którym kryterium był kolor skóry, dokonał Georges Cuvier w roku 1812. Za charakterystyczne cechy odmiany żółtej, będące przystosowaniem do warunków klimatycznych Azji uznaje się niski wzrost, długi tułów, krótkie nogi, małą powierzchnię ciała, grube przetłuszczone włosy, płaską twarz, nisko osadzony nos, skośną szparę oczną. Budowa ciała zapewnia ochronę przed zimnem, minimalizując utratę ciepła. Oczy chronione są przed nadmiarem światła w okresie występowania okrywy śnieżnej.