38 Kwiat

Apokarpia – słupkowie apokarpiczne, zalążnia apokarpiczna – rodzaj słupkowia u roślin, u których tworzone jest ono z więcej niż jednego owocolistka, przy czym każdy z owocolistków pozostaje wolny. W trakcie rozwoju (ontogenezy) poszczególne owocolistki zwijają się i zrastają wzdłuż swych brzegów. W efekcie w kwiecie powstaje wiele jednoowocolistkowych słupków, tym samym też wiele zalążni. Po zapyleniu i zapłodnieniu zalążków z zalążni apokarpicznych rozwijają się owoce zbiorowe.

Dno kwiatowe, oś kwiatowa – element budowy kwiatu roślin okrytonasiennych będący przeważnie mniej lub bardziej rozszerzonym końcem szypułki. Na dnie kwiatowym osadzone są wyrastające spiralnie lub w okółkach pozostałe elementy budowy kwiatu – okwiat, pręcikowie i słupkowie. Dno kwiatowe stanowi twór homologiczny do osi kłosa zarodnionośnego roślin zarodnikowych i osi strobili nagonasiennych.

Gynofor – trzonkowate wydłużenie osi kwiatowej między pręcikowiem a słupkowiem, na którym osadzona jest zalążnia, wynoszące słupek ponad pozostałe części kwiatu. Rzadziej spotykane jest wyniesienie słupka i pręcikowia zwane androgynoforem. Gynofor występuje na przykład u przedstawicieli rodziny Cleomaceae, Blandfordiaceae, nanerczowatych Anacardiaceae, rutowatych Rutaceae, wawrzynkowatych Thymelaeaceae.

Hypancjum – element budowy niektórych kwiatów. Jest to dno kwiatowe o specyficznej budowie – silnie wgłębione lub posiadające wąską gardziel. Wskutek takiej budowy słupki znajdują się wewnątrz dna kwiatowego, są ukryte i pozornie wydaje się, że są dolne. Tak jest np. u róży. Czasami, jak np. u wiesiołka, dno kwiatowe wyrasta w górnej części zalążni, tak że szyjka słupka znajduje się wewnątrz niego.

Kaulifloria – wyrastanie kwiatów z pąków śpiących (spoczynkowych) z pni i gałęzi. Termin bywa też wąsko ujmowany jako wyrastanie kwiatów tylko z pni, podczas gdy wyrastanie ich z gałęzi określane jest odrębnie jako ramifloria. Zjawisko jest nierzadkie zwłaszcza w strefie tropikalnej, gdzie jest wynikiem adaptacji do zapylania kwiatów przez zwierzęta, które mają utrudniony dostęp do nich jeśli rozwijają się ukryte w gęstwinie liści w koronie drzewa. Dotyczy to zwłaszcza kwiatów zapylanych przez ptaki (ornitogamia), nietoperze (chiropterogamia), ale też odwiedzanych przez drobne zwierzęta wędrujące po pniach i konarach. Mające miejsce w następstwie rozwijanie się owoców na pniach zwane jest kaulikarpią i także skutkuje ułatwieniem dostępu do nich niektórych zwierząt.

Kielich – najbardziej zewnętrzna część kwiatu, składająca się z okółka zielonych działek kielicha, które rozwinęły się głównie z normalnych liści podkwiatkowych. Zasadniczą funkcją kielicha jest osłanianie wewnętrznych części kwiatu. Zwykle jest zielony. U niektórych roślin kielich pełni dodatkowo funkcję powabni, mającej za zadanie przywabianie owadów. Zazwyczaj ma to miejsce w kwiatach o zredukowanych płatkach korony. Wówczas kielich pełni funkcję płatków korony i jest jaskrawo ubarwiony. Pod kielichem u niektórych roślin występuje kieliszek (epikalyx) np. u truskawki.

Kieliszek – występujące w kwiatach niektórych roślin dodatkowe listki znajdujące się na zewnątrz działek kielicha i zwykle podobne do nich. Występują np. u niektórych przedstawicieli rodzin różowatych (Rosaceae) i ślazowatych (Malvaceae). Obecność kieliszka jest ważną cechą diagnostyczną.

Korona – element kwiatu składający się z okółka barwnych płatków korony (petala), które stanowią powabnię dla owadów, lub innych zwierząt zapylających kwiaty. Korona stanowi wewnętrzną część okwiatu.

Kwiat – organ roślin nasiennych, w którym wykształcają się wyspecjalizowane elementy służące do rozmnażania. Stanowi fragment pędu o ograniczonym wzroście ze skupieniem liści płodnych i płonnych, służących odpowiednio, bezpośrednio i pośrednio do rozmnażania płciowego (generatywnego). Kwiat charakterystyczny dla roślin nasiennych jest organem homologicznym do kłosa zarodnionośnego (sporofilostanu) roślin ewolucyjnie starszych.

Kwiat grzbiecisty – kwiat posiadający taką budowę i układ poszczególnych części okwiatu, że ma tylko jedną płaszczyznę symetrii. Kwiaty grzbieciste występują np. w rodzinie bobowatych, storczykowatych, jasnotowatych i w wielu innych. Są bardziej zaawansowane ewolucyjnie, niż kwiaty promieniste posiadające dwie lub więcej osi symetrii.

Kwiat języczkowy – kwiat grzbiecisty, którego płatki korony zrośnięte są w dolnej części w rurkę, a w górnej części wyciągnięte w spłaszczony języczek. Kwiaty języczkowe występują np. w rodzinie astrowatych, wchodząc w skład kwiatostanu zwanego koszyczkiem. Koszyczek ten może składać się z samych kwiatów języczkowych, jak np. u mniszka, lub z samych kwiatów rurkowych. Najczęściej jednak w środku koszyczka znajdują się kwiaty rurkowe, zaś kwiaty języczkowe znajdują się na brzegu koszyczka. Zwykle kwiaty te są większe od kwiatów rurkowych wewnątrz koszyczka i barwniejsze, pełniąc rolę powabni. Często też są płone.

Kwiat motylkowy, kwiat motylkowaty – rodzaj kwiatu o specyficznej budowie występujący u roślin w rodzinie bobowatych. Jest to kwiat grzbiecisty, którego kielich składa się z 5 zrośniętych działek, zaś korona z 5 zachodzących na siebie płatków o zróżnicowanej budowie. U większości gatunków są to płatki wolne (niezrośnięte), u nielicznych płatki są zrośnięte. 2 dolne płatki tworzą tzw. łódeczkę, 2 boczne skrzydełka, a piąty wzniesiony jest do góry, tworząc żagielek. Wewnątrz kwiatu jest jeden słupek i zwykle 10 pręcików, z których najczęściej dziewięć zrośniętych jest nitkami, tworząc rurkę lub rynienkę, jeden pręcik zaś jest wolny. Do rynienki utworzonej przez zrośnięte nitki pręcików ścieka nektar. Pojedynczy słupek wyrastający wewnątrz rurki lub rynienki utworzonej z nitek pręcików ma przeważnie wydłużoną zalążnię i długą szyjkę. Jest to zwykle słupek jednokrotny i jednokomorowy, często lekko zagięty. Powstaje z niego owoc zwany strąkiem.

Kwiat paściowy – kwiat na którym znajdują się urządzenia służące do przytrzymywania owadów zapylających tak, aby były zmuszone do zabrania pyłku. W przeciwieństwie do kwiatu pułapkowego owad znajduje się na zewnątrz kwiatu, przytrzymywany za odnóża lub aparat gębowy. W polskiej florze kwiaty paściowe wykształca np. ciemiężyk białokwiatowy. Ziarna pyłku każdego pylnika są ze sobą sklejone, tworząc pyłkowiny. Pomiędzy pylnikami są specjalne uczepki, które unieruchamiają owada na zasadzie zatrzasku. Owad, próbując się uwolnić, wyrywa pyłkowiny i przenosi na inny kwiat.

Kwiat pełny – określenie kwiatu ze zwielokrotnionymi listkami okwiatu. Kwiaty takie powstają w wyniku mutacji polegającej na modyfikacji części lub wszystkich pręcików i słupków i prowadzącej do rozwinięcia się ich w postaci listków okwiatu. Mutacja ta jest przykładem homeozji. W publikacjach specjalistycznych rośliny z kwiatami pełnymi oznaczane są skrótem fl. pl., którego rozwinięcie to łacińskie określenie flore pleno oznaczające "z pełnym kwiatem". Rośliny z kwiatami pełnymi często są cenionym walorem w przypadku roślin ozdobnych.

Kwiat pręcikowy, kwiat męski – kwiat zawierający tylko pręciki, nieposiadający natomiast słupków. Oddzielne kwiaty męskie i kwiaty żeńskie występują u niektórych gatunków roślin nasiennych. Kwiaty pręcikowe mogą występować na jednej roślinie wspólnie z kwiatami słupkowymi, wówczas mówimy o jednopienności, a rośliny takie nazywamy roślinami jednopiennymi. Jeżeli w obrębie jednego gatunku na jednym osobniku występują wyłącznie kwiaty słupkowe, a na innym kwiaty pręcikowe, wówczas mówimy o dwupienności, a rośliny takie nazywamy roślinami dwupiennymi. Często kwiaty męskie tworzą kwiatostany. Kwiaty męskie wytwarzają pyłek. Aby mógł on dokonać zapylenia kwiatów żeńskich, musi zostać na nie przeniesiony, np. za pomocą wiatru (anemogamia), zwierząt (zoogamia) lub wody (hydrogamia). Po przekwitnięciu kwiaty pręcikowe obumierają.

Kwiat promienisty – kwiat posiadający dwie lub więcej płaszczyzn symetrii.

Kwiat pułapkowy – kwiat przystosowany do chwytania owadów i zatrzymywania ich w swoim wnętrzu tak długo, by dokonały zapylenia przyniesionym pyłkiem i zabrały dalej zebrany pyłek. Rośliny mające kwiaty pułapkowe to np. kokornak i obuwik.

Kwiat rurkowaty – kwiat promienisty, mający dwie lub więcej płaszczyzn symetrii, o okwiecie rurkowatym lub lejkowatym. Ten typ kwiatów występuje np. w rodzinie astrowatych, wchodząc w skład kwiatostanu zwanego koszyczkiem. Koszyczek ten może składać się z samych kwiatów języczkowych, lub z samych kwiatów rurkowych, jak np. u ostów. Najczęściej jednak w środku koszyczka znajdują się kwiaty rurkowe, zaś kwiaty języczkowe znajdują się na brzegu koszyczka. Korona w kwiatach rurkowych jest zrosła, również zrośnięte pręciki tworzą rurkę wokół szyjki słupka.

Kwiat słupkowy, kwiat żeński – kwiat zawierający tylko jeden lub więcej słupków, nieposiadający natomiast pręcików. Oddzielne kwiaty żeńskie i męskie występują u niektórych gatunków roślin nasiennych. Czasami kwiaty żeńskie tworzą kwiatostany. Kwiaty żeńskie mogą występować na jednej roślinie wspólnie z kwiatami męskimi, wówczas mówimy o jednopienności, a rośliny takie nazywamy roślinami jednopiennymi. Jeżeli w obrębie jednego gatunku na jednym osobniku występują wyłącznie kwiaty słupkowe, a na innym kwiaty pręcikowe, wówczas mówimy o dwupienności, a rośliny takie nazywamy roślinami dwupiennymi. Z kwiatów żeńskich powstaje po zapyleniu ich pyłkiem wytwarzanym przez kwiaty męskie nasiona i owoce. Pyłek może zostać przeniesiony przez wiatr (anemogamia), zwierzęta (zoogamia), wodę (hydrogamia). Występowanie oddzielnie kwiatów żeńskich i męskich, może być jednym z mechanizmów obronnych przed niekorzystnym dla większości roślin samozapyleniem.

Kwiaty jadalne – kwiaty, które można bezpiecznie spożywać. Stanowią zarówno konwencjonalny, jak i funkcjonalny składnik żywności, bywają też używane jako przyprawa i źródło barwników spożywczych. Kwiaty mogą być spożywane jako główna część posiłku lub jako dodatek. Mogą być spożywane świeże lub suszone, w postaci kandyzowanej, krystalizowanej, marynowanej lub gotowanej. Służą do przyrządzania herbat, syropów, nalewek, win, zup, deserów, sałatek i różnych potraw. Spożywane są kwiaty setek gatunków należących do bardzo licznych rodzin okrytonasiennych.

Miodniki, nektarniki – jedno- lub wielokomórkowe organy gruczołowe roślin wydzielające nektar. Mają bardzo różnorodną formę, mogą być niepozorne lub okazałe i barwne. Zlokalizowane zwykle w kwiecie służą do zwabiania zwierząt, głównie owadów, dokonujących zapylania. Rośliny posiadające miodniki i wytwarzające nektar nazywane są roślinami miododajnymi.

Narys kwiatowy, diagram kwiatowy – graficzne, schematyczne przedstawienie budowy określonego typu kwiatu w rzucie poprzecznym, gdzie odpowiednimi symbolami zaznacza się jego symetrię, a na poszczególnych kołach jego elementy oraz schemat przekroju poprzecznego przez zalążnię ze zilustrowanym umiejscowieniem zalążków, przegród i komór. Dodatkowo zawiera symboliczne przedstawienie osi kwiatostanu i przysadki kwiatu.

Okwiat, okrywa kwiatowa – część kwiatu stanowiąca ochronę dla rozwijających się pręcików i słupków. U roślin owadopylnych okwiat pełni także funkcję powabni dzięki zapachowi i kolorom, dla zapylających je owadów, ptaków, ssaków i innych zwierząt.

Osadnik, dno kwiatostanowe – silnie skrócona, rozszerzona, spłaszczona lub wypukła oś kwiatostanu, na której osadzone są kwiaty pojedyncze. Występuje w kwiatostanach typu główka i koszyczek.

Osklepki – wyrostki, zamykające wlot do gardzieli w kwiatach niektórych gatunków roślin. Występują np. w rodzinie ogórecznikowatych (Boraginaceae).

Pollinarium – aparat składający się z pyłkowiny oraz trzoneczka, tarczki nasadowej i nóżki służący do zapylenia kwiatów roślin storczykowatych (Orchidaceae), w całości przenoszony przez owady.

Prątniczki – znajdujące się w kwiatach u niektórych gatunków roślin płonne pręciki, które nie mają pylników i nie wytwarzają pyłku. Spełniać mogą natomiast inne funkcje. Np. u piwonii upodabniają się one do płatków korony, pełniąc rolę powabni dla owadów zapylających kwiaty. Podobną funkcję spełniają u powojnika (Clematis), tworząc wewnątrz korony ozdobny pierścień prątniczek. Niektóre z uprawianych odmian ozdobnych powojnika kwiecistego mają wszystkie pręciki przekształcone w ozdobne prątniczki. U niektórych gatunków w rodzinie jaskrowatych prątniczki pełnią funkcję miodników. U tawułowych prątniczki zrastając się tworzą czerwony pierścień oddzielający pręciki od słupków. U urdzika karpackiego drobne, łuskowate prątniczki występują pomiędzy normalnymi, płodnymi pręcikami.

Pręcik – męski organ płciowy w kwiecie wytwarzający pyłek, czyli odpowiednik męskiego gametofitu powstający z mikrospory. Pręciki są występującymi u okrytonasiennych mikrosporofilami. Składają się z nitki i główki tworzonej zazwyczaj przez dwa pylniki zawierające po dwa woreczki pyłkowe, czyli mikrosporangia. Pyłek po dojrzeniu wysypywany jest z pękających pylników i przenoszony przez wiatr, wodę lub zwierzęta, by po osadzeniu na znamionach słupków wrosnąć i dokonać zapłodnienia. Pręciki w kwiatach poszczególnych gatunków występują w różnej liczbie, tworząc pręcikowie. Jeśli jedynymi w kwiecie organami generatywnymi są pręciki, to kwiat taki określany jest mianem pręcikowego (męskiego), gdy kwiat pozbawiony jest pręcików – określany jest mianem słupkowego (żeńskiego).

Pręcikowie – ogół pręcików jednego kwiatu. Zwykle składa się z dwóch lub jednego okółka pręcików, ew. układ organów w pręcikowiu jest spiralny. Na zewnątrz pręcikowia znajduje się okwiat, a wewnątrz słupkowie.

Prętosłup, kolumienka, szyjkonitka – u niektórych roślin nasiennych twór powstały w wyniku zrośnięcia w kwiecie męskich organów rozmnażania płciowego – pręcików ze słupkiem. Aparat ten jest charakterystyczny dla kwiatów z rodziny storczykowatych (Orchidaceae), poza tym także obecny w rodzinach kokornakowatych (Aristolochiaceae), toinowatych (Apocynaceae) i Stylidiaceae.

Przykoronek – łuski występujące w kwiatach niektórych roślin w miejscu, gdzie blaszka płatka korony przechodzi w paznokieć. Mogą one być wolne, lub zrośnięte w rurkę, miseczkę. Tworzą charakterystyczny twór. Pełnią rolę powabni przywabiającej owady oraz ochraniają elementy rozrodcze kwiatu. Przykoronek występuje np. u gatunków roślin w rodzinie amarylkowatych, goździkowatych i męczennicowatych.

Pyłek kwiatowy – powstające z mikrospor roślin nasiennych ziarna pyłku zawierające mocno zredukowany gametofit męski. Powstają w woreczkach pyłkowych (mikrosporangiach) męskich organów rozmnażania. Proces przenoszenia ziaren pyłku na żeńskie organy generatywne zwany jest zapylaniem. W konsekwencji zapylenia zawarta w ziarnach pyłku komórka generatywna, dokonuje zapłodnienia komórki jajowej zalążka, co prowadzi do powstania zarodka sporofitu.

Pyłkowina – ziarna pyłku zlepione w całość za pomocą substancji zwanej wisciną lub kitem pyłkowym. Substancja ta ma postać lepkich, elastycznych nici powstających z komórek jednowarstwowej tkanki wyścielającej woreczki pyłkowe. Pyłkowiny powstają w pręcikach kwiatów większości roślin storczykowatych (Orchidaceae) i trojeściowatych (Asclepiadoideae).

Słupek, słupkowie – żeński organ płciowy w kwiecie okrytonasiennych. Zbudowany jest ze zrośniętych ze sobą lub wolnych owocolistków (carpellae), które są zmodyfikowanymi liśćmi. Słupki zajmują zawsze centralne miejsce w kwiecie, gdzie mogą występować pojedynczo lub w większej liczbie.

Sztuczny kwiat - przedmiot wykonany najczęściej z papieru lub tworzyw sztucznych, o różnych barwach i kształtach, który ma za zadanie przypominać żywe kwiaty. Stosuje się je np. w branży pogrzebowej w celu przyozdobienia nagrobków zmarłych.

Warżka – jeden z listków wewnętrznego okółka okwiatu roślin storczykowatych. W przeciwieństwie do dwóch podobnych do siebie listków bocznych tego okółka, warżka z reguły wyróżnia się odmiennym kształtem i czasem barwą. Zdarza się, że jest zredukowana i niemal niewidoczna, jednak na ogół jest to najbardziej efektowna i rzucająca się w oczy część kwiatu.

Zalążnia (ovarium) – rozszerzona, dolna część słupka kwiatowego (pistillum) u roślin okrytonasiennych. Powstaje w wyniku zrośnięcia jednego lub więcej owocolistków, tworzących ściany komory zalążniowej. Zalążnia w słupku zbudowanym z jednego owocolistka jest zawsze jednokomorowa. Jeśli owocolistków jest więcej, ale zrastają się brzegami – także tworzą komorę pojedynczą. Jeśli brzegi owocolistków wchodzą do wnętrza, a ściany zalążni powstają w wyniku zrastania się ich zewnętrznych części, to zalążnia może być wielokomorowa lub może zawierać niepełne przegrody. Jeśli to nie brzegi owocolistków, a wybujałe tkanki wyrastające z ich ścian dzielą komorę zalążni – nazywane są one fałszywymi przegrodami. Zalążnia utworzona z więcej niż jednego owocolistka nazywana bywa cenokarpem. W wyniku zrastania się owocolistków, ich górna powierzchnia staje się wewnętrzną ścianą zalążni. Nierzadko owocolistki zrastają się w dolnej części słupka, tworzącej zalążnię, podczas gdy wyżej rozchylają się, tworząc odrębne szyjki i znamiona.

Znamię – część słupka roślin okrytonasiennych przyjmująca ziarna pyłku w trakcie zapylenia. Zazwyczaj znajduje się na szczycie szyjki słupka, gdy szyjki brak – wykształca się znamię siedzące. Liczba znamion w słupku jest różna u różnych gatunków i zwykle zależy od liczby owocolistków budujących słupek.