41 Stalinizm w Polsce

Akcja „Burza” na Wołyniu – akcja wojskowa zorganizowana i podjęta przez oddziały Armii Krajowej przeciw oddziałom Wehrmachtu, w końcowej fazie okupacji niemieckiej, bezpośrednio przed wkroczeniem i w trakcie działań Armii Czerwonej przeciw wojskom niemieckim, prowadzona w granicach II Rzeczypospolitej na terytorium województwa wołyńskiego II Rzeczypospolitej.

Akcja „Wisła”, Operacja „Wisła” – akcja pacyfikacyjna o charakterze polityczno-wojskowym przeprowadzona w latach 1947–1950 przez struktury państwowe Polski Ludowej przeciwko Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów działającym na terytorium państwowym RP, w celu odcięcia walczących oddziałów UPA od naturalnego zaplecza. Polegała ona na masowej deportacji – wysiedleniu całych wsi i osad oraz rozproszeniu ludności cywilnej z terenów Polski południowo-wschodniej, głównie na Ziemie Zachodnie, która objęła Ukraińców, Bojków, Dolinian i Łemków oraz mieszane rodziny polsko-ukraińskie. Akcja przeprowadzona została przez ludowe Wojsko Polskie, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego i inne struktury Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz agendy cywilne . Formalną decyzję o „Akcji Wisła” podjęło Biuro Polityczne KC PPR 29 marca 1947. Przyjmuje się, że akcja trwała od 28 kwietnia do końca lipca 1947, chociaż ostatnie wysiedlenia miały miejsce w roku 1950. Szacuje się, iż w wyniku akcji wojskowej rozbito siły UPA w liczbie 1500 ludzi, oraz uwięziono 2900 aktywnych lub domniemanych członków OUN, a wysiedlenia objęły ponad 140 tysięcy osób cywilnych. Pierwotnym kryptonimem tej akcji był „Wschód”, zmieniony później na „Wisła”. Według Ryszarda Torzeckiego decyzja o przeprowadzeniu Akcji „Wisła” zapadła najprawdopodobniej w Moskwie, dopiero później zostały przyjęte decyzje Biura Politycznego KC PPR i Państwowej Komisji Bezpieczeństwa RP. Analogiczną opinię wyraża Grzegorz Motyka. W październiku 1947 władze ZSRR przeprowadziły równolegle Akcję „Z” (Zachód), w wyniku której z terenu Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej MGB deportowało na wschód ponad 76 tysięcy Ukraińców, oskarżonych o sprzyjanie UPA.

Bitwa o handel – polityka gospodarcza w Polsce w latach 1947–1949, mająca na celu ograniczenie i wyeliminowanie sektora prywatnego, jak również okiełznać elementy spekulanckie. Zapoczątkowało ją wystąpienie Hilarego Minca na plenum KC PPR 13 i 14 kwietnia 1947. U podstaw „bitwy o handel”, jak również późniejszych ograniczeń sektora prywatnego, legły przesłanki czysto ideologiczne, sprowadzające się do dostosowania organizacji obrotu towarowego do ogólnej koncepcji gospodarki centralnie kierowanej.

Centralna Szkoła Partyjna PZPR im. Juliana Marchlewskiego – placówka kształcąca kadry partyjne PPR, a od 1948 PZPR. Od 21 marca 1950 im. Juliana Marchlewskiego. Do 14 sierpnia 1952 mieściła się w Łodzi, następnie w Warszawie.

Centralny Ośrodek Szkolenia Partyjnego – ośrodek przy Komitecie Centralnym PZPR, działający od listopada 1949 do 2 listopada 1955. Zajmował się szkoleniem członków PZPR i organizowaniem kursów dla członków partii.

Gądki – wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie poznańskim, w gminie Kórnik.

Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego, Ministerstwa Obrony Narodowej, Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego, tzw. Informacja Wojskowa – organ kontrwywiadu wojskowego działający w RP/PRL w latach 1944–1957, odpowiedzialny obok Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego za masowe represje wśród żołnierzy Wojska Polskiego, Armii Krajowej (AK), Wolności i Niezawisłości (WiN), Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) oraz ludności cywilnej. Następnie (1957) przekształcony w Wojskową Służbę Wewnętrzną Ministerstwa Obrony Narodowej.

Instytut Kształcenia Kadr Naukowych – wyższa szkoła partyjna i marksistowska placówka badawcza, powołana 17 stycznia 1950 z inicjatywy Adama Schaffa przy Komitecie Centralnym PZPR.

Instytut Nauk Społecznych przy KC PZPR – instytucja naukowa w PRL, istniejąca w latach 1954–1957 przy Komitecie Centralnym PZPR, była placówką, gdzie kształcono przyszłe kadry partyjne.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – konstytucja PRL uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 22 lipca 1952, opublikowana 23 lipca 1952, weszła w życie 23 lipca 1952 z mocą obowiązującą od 22 lipca 1952 i zmieniona z dniem 31 grudnia 1989 w Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. Opracowana w pierwotnej postaci według wzoru stalinowskiej konstytucji ZSRR z 1936. Była głównie aktem deklaratywno-propagandowym. Nie regulowała działania głównego ośrodka władzy politycznej, czyli PZPR, skąd wynikała jej fasadowość. W praktyce konstytucja miała mniejsze znaczenie niż statut PZPR, który odwoływał się do idei komunistycznej (marksizmu-leninizmu).

Kwatera Ł, Kwatera na Łączce – miejsce pochówku przy murze cmentarnym Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie pomordowanych przez organy bezpieczeństwa publicznego w latach 1945–1956, często w więzieniu mokotowskim. Na terenie Łączki znajduje się Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.

Mienie zabużańskie – nazwa określająca mienie pozostawione przez Polaków przymusowo wysiedlonych w latach 1944–1952 z terenów należących przed II wojną światową do Polski. Wysiedlenie dokonane zostało na mocy tzw. układów republikańskich z 1944 r., które równocześnie przewidywały zwrot wartości mienia pozostawionego „za Bugiem” przez rząd polski.

Muzeum Lenina w Krakowie – muzeum w Krakowie istniejące w latach 1954–1989.

Najwyższy Trybunał Narodowy – polski sąd szczególny utworzony 18 lutego 1946 roku i działający na podstawie Dekretu z dnia 22 stycznia 1946 r. o Najwyższym Trybunale Narodowym, zajmujący się wymierzaniem kar dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców Narodu Polskiego. Trybunał procedował w latach 1946–1948.

Pałac Kultury i Nauki, PKiN – drugi pod względem wysokości całkowitej budynek w Polsce. Znajduje się w śródmieściu Warszawy, przy placu Defilad 1.

Polpress – rządowa agencja prasowa utworzona 10 marca 1944 roku w Moskwie przez Związek Patriotów Polskich, w lipcu 1945 siedzibę Polpressu przeniesiono do Łodzi, a następnie do Warszawy. Podległa bezpośredniemu kierownictwu Związku Patriotów Polskich i dowództwu wojskowemu Ludowego Wojska Polskiego. Agencja wydawała biuletyny w Moskwie i w Polsce, informowała społeczeństwa polskie o rozwoju sytuacji na froncie, życiu w kraju i zagranicą. Jej zadaniem było także informowanie zagranicy o życiu polskim. Agencja posiadała sieć oddziałów krajowych i zagranicznych. Nadzór nad Polpressem sprawował Minister Informacji i Propagandy.

Porozumienie Państwo-Kościół 1950 – porozumienie zawarte 14 kwietnia 1950 roku pomiędzy przedstawicielami władz Rzeczypospolitej Polskiej i Kościoła katolickiego w Polsce regulujące funkcjonowanie Kościoła w Polsce Ludowej.

Powidoki – polski film fabularny z 2016 roku w reżyserii Andrzeja Wajdy, według scenariusza Andrzeja Mularczyka. Jest to ostatnia produkcja w filmografii zmarłego w 2016 roku reżysera. Dzieło inspirowane jest biografią polskiego malarza Władysława Strzemińskiego (1893-1952), współzałożyciela i wykładowcy w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Łodzi. Film opowiada o okresie stalinizmu w Polsce, gdy Władysław Strzemiński sprzeciwił się doktrynie socrealizmu. Oprócz dbałości w przeniesieniu ówczesnych realiów na ekran, twórcy Powidoków poświęcili wiele miejsca samej sztuce i jej roli w życiu społecznym. W rolę główną wcielił się Bogusław Linda.

Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (SP) – polska państwowa organizacja paramilitarna przeznaczona dla młodzieży w wieku 16–21 lat, istniejąca od 1948 do 1955.

Poznański Czerwiec – pierwszy w PRL strajk generalny i demonstracje uliczne, które miały miejsce w końcu czerwca 1956 w Poznaniu. Protesty zostały krwawo stłumione przez wojsko i milicję, a samo wydarzenie było przez propagandę PRL bagatelizowane jako „wypadki czerwcowe” lub przemilczane. Obecnie przez część historyków i uczestników Czerwiec ’56 bywa określany także jako poznański bunt, rewolta oraz powstanie poznańskie.

Proces szesnastu – pokazowy proces polityczny przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, przeprowadzony w dniach 18–21 czerwca 1945 roku w Moskwie przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRR.

Proces Tatar-Utnik-Nowicki, TUN – proces pokazowy generała Stanisława Tatara i pułkowników Mariana Utnika i Stanisława Nowickiego z oskarżenia GZI w 1951. Oskarżeni tworzyli wcześniej Komitet Trzech Funduszu Obrony Narodowej i w czerwcu 1947 przekazali aktywa funduszu przeznaczone na pomoc żołnierzom Armii Krajowej i ich rodzinom, wbrew woli Rządu RP na uchodźstwie, attaché wojskowemu ambasady PRL w Londynie – przedstawicielowi wywiadu wojskowego PRL. Komitet Trzech przekazał również wówczas do Warszawy przeszło pięćset teczek archiwalnych Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, narażając w ten sposób osoby występujące w dokumentach na policyjne represje ze strony komunistycznych organów bezpieczeństwa. Po przyjeździe do Polski wszyscy trzej zostali w 1949 aresztowani przez Informację Wojskową.

Progresywne Więzienie dla Młodocianych Przestępców – istniejące w latach 1951–1956 w Jaworznie więzienie dla młodocianych więźniów politycznych. Trafiali do niego więźniowie, których wiek nie przekraczał 21 roku życia.

Pryszczaci, pokolenie „pryszczatych” – grupa młodych polskich pisarzy przełomu lat 40. i 50., radykalnych entuzjastów podporządkowania twórczości literackiej wymogom ideologii partii komunistycznej, wedle założeń tzw. realizmu socjalistycznego. Do najważniejszych reprezentantów tego środowiska należeli Tadeusz Borowski, Wiktor Woroszylski, Andrzej Braun, Wisława Szymborska, Tadeusz Konwicki, Witold Wirpsza, Andrzej Mandalian i Witold Zalewski.

Referendum ludowe 1946 – sfałszowane referendum przeprowadzone w Polsce 30 czerwca 1946 roku w oparciu o ustawy: o głosowaniu ludowym uchwaloną przez Krajową Radę Narodową 27 kwietnia 1946 i ustawę o przeprowadzeniu głosowania ludowego uchwaloną przez KRN 28 kwietnia 1946. Ustawę o głosowaniu ludowym przyjęto jednogłośnie. Ustawa o przeprowadzeniu głosowania ludowego została uchwalona przy sprzeciwie posłów PSL, wobec odmowy wprowadzenia przez PPR i partie satelickie zasady obowiązkowego uczestnictwa w komisjach wyborczych wszystkich szczebli po jednym przedstawicielu każdej legalnie działającej partii politycznej

Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej – rząd marionetkowy powołany formalnie przez KRN, faktycznie decyzją polityczną Józefa Stalina 31 grudnia 1944 w miejsce PKWN. Przemiana miała znaczny ciężar gatunkowy. Polscy komuniści działający pod patronatem ZSRR oficjalnie powołali swój rząd – konkurencyjny wobec Rządu RP na uchodźstwie powszechnie uznawanego na forum międzynarodowym – przejmując w ten sposób władzę nad zajętymi przez Armię Czerwoną ziemiami polskimi leżącymi na zachód od linii Curzona. Był to ze strony Stalina element tzw. „polityki faktów dokonanych” – polityczne przygotowanie przed zimową ofensywą Armii Czerwonej mającą na celu zajęcie wszystkich ziem polskich w granicach sprzed wojny. Jednocześnie był to dowód znaczącego usztywnienia stanowiska ZSRR wobec mocarstw anglosaskich koalicji antyhitlerowskiej co do roli Rządu RP na uchodźstwie w tworzeniu powojennych władz Polski.

Spisek komandorów – postępowanie karne prowadzone w latach 1950–1952 wobec siedmiu oficerów Marynarki Wojennej (MW) przez Główny Zarząd Informacji (GZI), na podstawie sfałszowanych dowodów. Zakończyło się wydaniem wyroków skazujących na kary śmierci i dożywotniego pozbawienia wolności wydanymi przez Najwyższy Sąd Wojskowy (NSW). W 1956 wszyscy skazani zostali zrehabilitowani. Sprawa zwana jest także „procesem komandorów” i „grupą 7 komandorów”.

Sprawa elbląska – potoczne określenie wydarzeń związanych z pożarem hali produkcyjnej nr 20 zakładów mechanicznych „Zamech” w Elblągu i konsekwencji tego pożaru.

Szkoła Partyjna przy KC PZPR – dwuletnia szkoła wyższa przy Komitecie Centralnym PZPR, działająca w latach 1948–1957. Kształciła aparat szczebla centralnego, jej absolwenci obejmowali wysokie stanowiska w partii, rządzie, dyplomacji, nauce i kulturze PRL.

Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju odbył się w dniach 25–28 sierpnia 1948 roku w Auli Politechniki we Wrocławiu; brało w nim udział 400 delegatów z 46 państw. Propagandowym celem Kongresu było przekonanie światowej opinii publicznej, że kraje komunistyczne są zwolennikami pokoju, a Zachód jego zagrożeniem. Podczas kongresu doszło do otwartego konfliktu między delegacją sowiecką a intelektualistami zachodnimi, z których część w geście protestu opuściła zgromadzenie.

Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza – stowarzyszenie powstałe 21 VIII 1944, w okresie Polski Ludowej jako organizacja paramilitarna. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1946 r. uznane zostało za stowarzyszenie wyższej użyteczności, przejmując mienie Polskiego Białego Krzyża, który rozwiązano tym samym rozporządzeniem. Organizacja społeczna działająca w państwowym systemie obrony cywilnej kraju w celu upowszechniania idei obronności kraju przez akcje szkoleniowe i wychowawcze. W roku 1950 przekształcona została w Ligę Przyjaciół Żołnierza.

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) – rząd Rzeczypospolitej Polskiej powołany w Warszawie przez prezydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta 28 czerwca 1945 na podstawie porozumienia zawartego na konferencji w Moskwie odbytej w dniach 17–21 czerwca pomiędzy członkami KRN i Rządu Tymczasowego RP a częścią polityków ludowych skupionych wokół byłego premiera na uchodźstwie Stanisława Mikołajczyka i działacza SL „Roch” Władysława Kiernika, a także częścią polityków PPS, jak również przedstawicieli środowisk intelektualnych z kraju. Rząd zgodnie z ustaleniami jałtańskimi powstał na bazie Rządu Tymczasowego RP, prezesem Rady Ministrów (premierem) rządu pozostał Edward Osóbka-Morawski. Zgodnie z ustaleniami konferencji w Moskwie po powstaniu TRJN na stanowiska wiceprezydentów KRN powołani zostali Wincenty Witos i Stanisław Grabski.

Ucieczka żołnierzy ze strażnicy WOP w Pokrzywnej – największa lądowa ucieczka polskich żołnierzy na Zachód w czasach Polski Ludowej. Miała miejsce w marcu 1951, zakończyła się niepowodzeniem i skazaniem wszystkich uczestników.

Układy republikańskie – nazwa zbiorowa obejmująca łącznie trzy umowy międzynarodowe zawarte w 1944 przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego z trzema republikami radzieckimi: Białoruską, Ukraińską i Litewską. Na mocy tych układów dokonano przymusowych wysiedleń osób narodowości polskiej i żydowskiej a posiadających polskie obywatelstwo z obszarów wschodnich Polski międzywojennej, które po II wojnie światowej weszły w skład ZSRR. Ludność litewską, białoruską, a przede wszystkim ukraińską przesiedlono do odpowiednich republik radzieckich.

Wojskowy Korpus Górniczy – formacja wojskowej służby zastępczej utworzona w 1949, zlikwidowana w 1959. Kierowano do niej mężczyzn, których uznawano za przeciwników politycznych, niebezpiecznych dla wprowadzanego siłą ustroju komunistycznego w Polsce – w szczególności byłych członków organizacji niepodległościowych i antykomunistycznych, synów przedwojennej inteligencji i tzw. kułaków. Służba ta miała charakter pracy przymusowej.

Wolna Polska – tygodnik polityczno-kulturalny wydawany w latach 1943-1946 w Moskwie. Organ Związku Patriotów Polskich. Publikował m.in. program polityczny polskich komunistów.

Wydział Historii Partii – jednostka organizacyjna istniejąca w latach 1946–1957 przy Komitecie Centralnym Polskiej Partii Robotniczej, następnie KC Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Placówka zajmowała się badaniem dziejów ruchu robotniczego.

Wypadki gryfickie – wydarzenia początku lat 50. XX w. w powiecie gryfickim, dotyczące nadużyć władz w stosunku do rolników, podczas prowadzonej akcji planowego skupu zboża.

Wystawa Ziem Odzyskanych – wystawa krajowa prezentująca osiągnięcia odbudowy Ziem Odzyskanych po II wojnie światowej, która miała miejsce we Wrocławiu od 21 lipca do 31 października 1948. Zlokalizowana została na wystawowych terenach miasta, w okolicy Hali Ludowej i ogrodu zoologicznego. Odwiedziło ją ok. 1,5 miliona osób.

Zabużanie – Polacy pochodzący z terenów na wschód od Buga; nazwa określająca najczęściej obywateli polskich wysiedlonych w latach 1944–1952 z terenów byłych polskich Kresów Wschodnich na podstawie układów republikańskich zawartych w 1944 r. przez PKWN z republikami radzieckimi.