37 Historia Turcji

Ada-Kaleh - nieistniejąca dziś mała wyspa rzeczna na Dunaju, w Żelaznej Bramie, 3 km na wschód od rumuńskiego miasta Orszowa.

Stała ambasada Francji istnieje w Turcji od roku 1535, kiedy Francją władał Franciszek I, a Imperium Osmańskim sułtan Sulejman Wspaniały. Wówczas wspólnym wrogiem Francji i Turcji był cesarz Karol V Habsburg. Zapoczątkowało to okres współpracy politycznej i gospodarczej obu krajów.

Anadolu Hisarı – forteca w Stambule w Turcji, położona po azjatyckiej stronie Bosforu. Zwana była również Yenice Hisar oraz Güzelce Hisar.

Anatolia – kraina historyczna w Turcji. Obejmuje cały półwysep Azji Mniejszej oraz część terenów na wschód od niego. Jej powierzchnia stanowi w zaokrągleniu 2/3 całego państwa.

Bank Osmański – największy bank Imperium Osmańskiego.

Brygada Turecka krypt. „Północna Gwiazda” – turecka jednostka wojskowa istniejąca w latach 1950–1960, służąca rotacyjnie podczas wojny koreańskiej (1950–53).

Cesarstwo Nicejskie – stosowana w historiografii nazwa państwa założonego w 1204 roku przez Teodora Laskarysa i jego popleczników na terenie Azji Mniejszej. Państwo to było jednym z państw spadkobierców cesarstwa bizantyńskiego, które upadło po zdobyciu przez siły IV krucjaty Konstantynopola i powstaniu tam łacińskiej monarchii. Trzeba jednak zaznaczyć, iż określenie „nicejskie”, jak i samo „założenie państwa” są używane tylko umownie, podobnie jak określenie „bizantyńskie” czy „założenie” Cesarstwa Bizantyńskiego przez Konstantyna.

Daniszmendydzi – dynastia pochodzenia turkmeńskiego rządząca w centralnej i północnej Anatolii w takich miastach jak Sivas, Malatya, Kayseri i Kastamonu, od r. ok. 1071 do 1178.

Ententa Bałkańska – porozumienie zawarte w Atenach 9 lutego 1934 r. i obejmujące Grecję, Jugosławię, Rumunię i Turcję. 1 października 1934 zarejestrowane w Sekretariacie Ligi Narodów zgodnie z art. 18 Traktatu Wersalskiego. Pierwotnie myślano również o wciągnięciu Bułgarii i Albanii, co jednak się nie powiodło. Według Jerzego Borejszy porozumienie było skierowane przeciwko ekspansjonizmowi faszystowskich Włoch oraz nazistowskich Niemiec.

Gallipoli – półwysep w europejskiej części Turcji, nad Morzem Egejskim, pomiędzy cieśniną Dardanele a zatoką Saros na północy. Długość półwyspu wynosi ok. 90 km, szerokość do 21 km. Głównym miastem jest Gallipoli.

Inwazja turecka na Cypr – Operacja "Atilla", kolejne desanty tureckich sił zbrojnych na terytorium Cypru w lipcu, następnie w sierpniu 1974, przedstawiane jako reakcja na zamach stanu, inspirowany i współorganizowany na wyspie przez grecką juntę czarnych pułkowników. Zamach stanu, rozpoczęty 15 lipca, zakończył się niepowodzeniem 22 lipca 1974. Nie powstrzymało to trwania rozpoczętej 20 lipca inwazji, z kulminacją w dniach 14-16 sierpnia, gdy to zajęto 37% powierzchni wyspy. Niezwłocznie prowadzono czystki etniczne, następnie rozległą akcję kolonizacyjną, głęboko zmieniającą strukturę demograficzną wyspy.

Konwencja z Montreux – porozumienie regulujące prawo morza w cieśninach czarnomorskich. Dotyczy prawa i zasad przechodzenia przez cieśniny czarnomorskie statków i okrętów nienależących do Turcji, na której wodach terytorialnych znajdują się cieśniny. Została podpisana 20 lipca 1936 roku w Montreux. Sygnatariusze: Australia, Bułgaria, Francja, Grecja, Japonia, Rumunia, Turcja, Wielka Brytania i ZSRR. Spisana w języku francuskim, depozytariuszem jest rząd francuski. Zarejestrowana w Sekretariacie Ligi Narodów 11 grudnia 1936 r. pod nr 4015. Postanowienia konwencji obowiązują do czasów obecnych.

Ludobójstwo Asyryjczyków, znane również jako Sayfo lub Seyfo – masowa rzeź ludności asyryjskiej w Imperium Osmańskim i sąsiedniej Persji, dokonana przez wojska tureckie podczas I wojny światowej. W tym samym czasie władze tureckie prowadziły również podobnie ludobójczą politykę wobec Ormian i Greków. Dokładna liczba ofiar wśród Asyryjczyków jest trudna do oszacowania, przyjmuje się, że zamordowanych mogło zostać nawet do 300 tysięcy osób.

Ludobójstwo Greków pontyjskich – termin przyjęty przez współczesnych uczonych zajmujących się ludobójstwem na kampanię przemocy zapoczątkowaną przez rząd Imperium Osmańskiego wobec zamieszkującej je ludności greckiej w okresie I wojny światowej (1914–1918) i bezpośrednio po niej (1918–1923).

Ludobójstwo Ormian, rzeź Ormian – ludobójstwo popełnione na ludności ormiańskiej w Imperium Osmańskim w czasie I wojny światowej, w latach 1915–1917. Według współczesnych tureckich obliczeń w latach 1915–1917 zginęło 972 tysiące osób. Wcześniej Turcy przyjmowali, że zginęło 300 tysięcy osób, Ormianie natomiast liczbę ofiar szacowali na 1,5 miliona osób.

Masakra w Adanie – pogrom ludności ormiańskiej, który miał miejsce w mieście Adana i innych miejscach wilajetu Adana w Imperium Osmańskim w kwietniu 1909 roku.

Masakra w Bilge miała miejsce 4 maja 2009 we wsi Bilge w okolicach Mardin w południowo-wschodniej Turcji. W wyniku strzelaniny, która miała miejsce na ceremonii weselnej zginęły 44 osoby, a około 6 zostało rannych.

Masakry hamidiańskie, określane również jako masakry Ormian z lat 1894–1897 – masakry Ormian w Imperium Osmańskim, które miały miejsce w połowie lat 90. XIX wieku. Szacunki w liczbie ich ofiar wahają się od 80 tys. do 300 tys., w wyniku czego osieroconych zostało 50 000 dzieci. Masakry zostały nazwane „na cześć” sułtana Abdülhamida II, który w swoich działaniach na rzecz utrzymania mocarstwowej pozycji upadającego Imperium Osmańskiego ponownie uznał panislamizm za ideologię państwową. Chociaż masakry wymierzone były głównie w Ormian, w niektórych przypadkach zamieniły się one w systematyczne, antychrześcijańskie pogromy, takie jak masakra w Diyarbakır, w której, przynajmniej według jednego współczesnego źródła, zginęło także do 25 tys. Asyryjczyków.

Nogajskie ordy przednie – koczownicze plemiona Nogajów osiedlane od 1430 przez chanów krymskich na stepach wybrzeża Morza Czarnego, od Perekopu, przez południową Ukrainę, Besarabię i Bułgarię aż do Warny. Formalnie podlegali chanowi krymskiemu lub sułtanowi tureckiemu, ale władza chańska czy sułtańska nad nimi była tylko nominalna.

Nutuk – mowa wygłoszona przez Mustafę Kemala na zjeździe Republikańskiej Partii Ludowej w dniach 15–20 października 1927.

Obwód batumski – jednostka administracyjna Imperium Rosyjskiego na Kaukazie Południowym, utworzona w 1878 na części ziem uzyskanych przez Rosję od Imperium Osmańskiego traktatem w San Stefano i traktatem berlińskim po wojnie rosyjsko-tureckiej. Stolicą obwodu było Batumi. Istniał w latach 1878–1883 i 1903–1918. W latach 1883–1903 w składzie guberni kutaiskiej.

Obwód karski – jednostka administracyjna Imperium Rosyjskiego na Kaukazie Południowym, utworzony w 1878 na części ziem uzyskanych przez Rosję od Imperium Osmańskiego traktatem w San Stefano i traktatem berlińskim po wojnie rosyjsko-tureckiej. Stolicą obwodu był Kars. Istniał do 1918.

Panturkizm – doktryna powstała na początku XX wieku w Turcji, głosząca jedność etniczną ludów tureckich i konieczność ich integracji kulturalnej i politycznej, od Cieśniny Bosfor do gór Ałtaju. Nadano jej miano Wielki Turan. Obowiązywała jako oficjalna doktryna państwa tureckiego za rządów młodoturków.

Państwo Hatay – państwo istniejące na przełomie 1938 i 1939 roku.

Południowo-Zachodnia Kaukaska Republika Demokratyczna – krótkotrwały twór państwowy na Zakaukaziu istniejący na przełomie 1918/1919 r.

Seldżukidzi – dynastia panująca w różnych krajach Azji Zachodniej w okresie od XI do XIV wieku.

Sułtanat Rumu – państwo Seldżukidów istniejące w Anatolii w latach ok. 1081–1308

Mandat Syrii i Libanu – terytorium mandatowe utworzone przez Ligę Narodów po I wojnie światowej, po podziale prowincji pokonanego Imperium Osmańskiego. W ciągu dwóch lat po zakończeniu działań wojennych, co miało miejsce w 1918, Francja i Wielka Brytania dokonały podziału dawnych prowincji osmańskich na Bliskim Wschodzie, na swoje strefy wpływów. Była to realizacja umowy Sykes- Picot zawartej jeszcze w trakcie wojny, 6 maja 1916. Wielkiej Brytanii przypadły Mezopotamia (Irak) i południowa część Wielkiej Syrii (Palestyna). Francja miała kontrolować część Wielkiej Syrii.

Święto niepodległości i dzień dziecka w Turcji, tr. Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı – święto państwowe obchodzone 23 kwietnia jako "narodowy dzień suwerenności i dzień dzieci" w Turcji.

Traktat w Lozannie – traktat pokojowy zawarty 24 lipca 1923 w Lozannie pomiędzy przedstawicielami Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Japonii, Rumunii, Królestwa SHS, Bułgarii, Grecji i Turcji. Zakończył on wojnę grecko-turecką (1919–1922) oraz zrewidował postanowienia traktatu z Sèvres z 1920 roku.

Turcy osmańscy – nazwa nadawana pierwotnie jednemu ze szczepów oguzyjskich, który z Azji Środkowej przybył u schyłku XIII wieku do zachodniej Anatolii i tu, pod zwierzchnictwem anatolijskich Seldżuków, założył małe lenne księstwo ze stolicą w Söğüt. Pierwszym wodzem Turków osmańskich był Osman I. Po upadku Seldżuków Turcy osmańscy szybko rozszerzyli swe panowanie i w XV wieku władali już całą Azją Mniejszą i większością Bałkanów. Stworzyli silne, scentralizowane państwo – Imperium Osmańskie.

Uzun Hasan – turmeński sułtan Ak Kojunlu w latach 1454–1478.

Wezyr – od czasów Abbasydów najważniejszy urząd na dworze kalifów. Wzrost znaczenia wezyra miał związek z przyjęciem przez Abbasydów ceremoniału orientalnego, który uniemożliwiał władcy bezpośrednie komunikowanie się z poddanymi, co spowodowało, że wezyr stał się wyrazicielem woli kalifa. Wezyr już od czasów Omajadów stał na czele kancelarii państwa, przez którą przechodziły dekrety kalifów.

Wielcy Seldżucy, od: Seldżucy (tur. Selçuklular, aze. Səlcuqlar pers. سلجوقيان, arab. سلجوق / السلاجقة – dynastia panująca w państwie założonym przez przywódców Turków Seldżuckich w XI wieku, albo nazwa tego państwa. Przymiotnik „wielcy” nadano jej, żeby odróżnić ją od innych dynastii wywodzących się z rodu Seldżukidów panujących w państwach powstałych w wyniku rozpadu sułtanatu Wielkich Seldżuków. Czasami określenie „Wielki Seldżuk” stosuje się jako nazwę własną, zastrzeżoną jedynie dla pierwszych trzech członków dynastii.

Wymiana ludności pomiędzy Grecją i Turcją – przesiedlenia obejmujące ponad dwa miliony osób wynikłe z zapisów traktatu z Lozanny, podpisanego 24 lipca 1923 przez Imperium brytyjskie, Francję, Włochy, Japonię, Grecję, Rumunię oraz Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców z jednej strony a Republikę Turecką z drugiej strony.

Zamach stanu w Turcji – nieudana próba wojskowego zamachu stanu, przeprowadzona nocą z 15 na 16 lipca 2016 roku przez grupę tureckich wojskowych średniego szczebla.