WApofiza, apofyza – termin w naukach przyrodniczych stosowany do określenia różnych elementów odstających, odróżniających się od struktury podstawowej:w geologii – ciało skalne, żyła, będąca bocznym podrzędnym, mniejszym i najczęściej ślepym odgałęzieniem większej żyły lub ciała magmowego (intruzji), zobacz też: dajka, sill, w zoologii – u owadów wyrostek oskórka na sternum z organami kopulacyjnymi, u mięczaków miejsce przyczepu mięśni, znajdujące się poniżej szczytu. Jest ostrogą sterczącą do wnętrza muszli. w mykologii – rozszerzający się u podstawy zarodni trzonek zarodnionośny, lub pierścieniowate zgrubienie na dolnej stronie endoperydium u Geastrum, w botanice: w przypadku niektórych mchów rozszerzenie trzonka sporofitu (sety) znajdujące się bezpośrednio pod puszką zarodni. Może być okazałe, barwne i może zawierać aparaty szparkowe. Bywa określane też mianem hipofizy, w przypadku szyszek wytwarzanych w rodzaju sosna (Pinus) zgrubienie na grzbietowej stronie łuski nasiennej, zwane także tarczką. Stanowią zewnętrzną część szyszek zamkniętych. Apofizy mają zwykle romboidalny kształt oraz inną barwę i budowę od pozostałej części łuski. U wielu gatunków sosen w poprzek tarczki biegnie kant, na którym znajduje się piramidka (umbo), nierzadko zwieńczona wyrostkiem, czasem ostrym i cienkim lub ostrym i grubym. Sama piramidka bywa spłaszczona lub uwypuklona bardzo mocno.
WBatolit — wielka intruzja magmowa ciągnąca się w dół do nieznanej głębokości. Jej górna powierzchnia przecina skały niezgodnie z ich warstwowaniem. W postaci batolitu występują głównie granity oraz granodioryty, często zawierając w sobie wtopione kawałki skał z otoczenia intruzji. Często także w batolitach leżą złoża rud. Skały w otoczeniu batolitów często są silnie przeobrażone i pokryte apofizami. Niekiedy na obszarze dawnych tarczy kontynentalnych, np. w Kanadzie czy Brazylii, batolity zajmują setki tysięcy km²; w Polsce przykładem jest masyw Tatr Wysokich. Batolity zajmujące do 20 km² nazywane są pniami magmowymi.
WBlok kontynentalny, cokół kontynentalny − forma pierwszego rzędu w obrębie skorupy ziemskiej, obejmująca część lądową kontynentu, przyległy do niego szelf kontynentalny oraz stok kontynentalny. Jego granicą może być rów oceaniczny, bądź podnóże kontynentalne, utworzone przez osady naniesione z obszaru bloku kontynentalnego i przechodzące w równinę abisalną, w przypadku pasywnej krawędzi kontynentu.
WBudinaż – struktura sedymentacyjna lub tektoniczna w formie nieregularnych, izolowanych lub połączonych ze sobą soczewek, powstająca na skutek rozerwania ławicy mniej podatnej otoczonej przez ławice o większej podatności. Budinaż tektoniczny powstaje pod wpływem naprężeń rozciągających w płaszczyźnie ławic i ściskających w kierunku prostopadłym.
WCios słupowy – forma termicznego ciosu skalnego, w którym zbudowane ze skał wylewnych, podłużne i wielokątne w przekroju słupy, najczęściej 4–6 boczne, ułożone są prostopadle do powierzchni stygnięcia lawy.
WDajka – ciało skalne powstałe przez intruzję magmy niezgodnie z układem starszych warstw skalnych i przecinające te warstwy. Może mieć grubość od kilku milimetrów do kilkuset metrów, a długość do kilkuset kilometrów. Na pewnej przestrzeni dajka może przebiegać zgodnie z otaczającymi skałami osadowymi i wtedy przypomina sill, z którym może być mylona.
WGaleria – we wspinaczce i tatrologii nazwą tą określa się duży, poziomy lub mało stromy fragment stoku góry, ale podcięty bardzo stromym urwiskiem lub ścianą. Galeria jest rodzajem tarasu. Bardzo wąska, ale długa galeria jest podobna do półki, odmianą galerii jest galeryjka.
WGóry zrębowe – góry powstałe w wyniku względnego dźwigania pewnego obszaru.
WGrabenosynklina – w geologii struktura pośrednia między rowem tektonicznym i synkliną. Inaczej jest to synklina obniżona wzdłuż uskoków podłużnych bądź rów tektoniczny o skrzydłach typu fleksurowego.
WHercynidy (Waryscydy) – góry powstałe w czasie orogenezy hercyńskiej/waryscyjskiej. Orogen waryscyjski ma charakter spolaryzowany z wyraźnymi strefami internidów i eksternidów.
WHieroglify – struktury sedymentacyjne będące odlewem niewielkich form erozyjnych, śladów organizmów lub struktur obciążeniowych (pogrązów) zachowane na spągowej (dolnej) powierzchni ławicy skalnej.
WIntruzja – ciało skalne powstałe z zastygłej w głębi skorupy ziemskiej magmy, która wdarła się pomiędzy starsze utwory skalne. Magma unosi się w płytsze rejony skorupy ziemskiej w postaci diapiru, wciskając się pomiędzy skały otoczenia. Diapiry docierające w bezpośrednie sąsiedztwo powierzchni ziemi dają początek zjawiskom wulkanicznym, jednak większość takich ciał skalnych, na skutek powolnego schładzania, zastyga 5–30 kilometrów pod powierzchnią, tworząc ciała skalne określane jako plutony. Forma, wielkość i stosunek do skał otoczenia pozwala wyróżnić następujące typy intruzji:intruzje zgodne – ściany intruzji są zgodne z płaszczyznami strukturalnymi, takimi jak warstwowanie lub uławicenie starszych skał, powierzchnie niezgodności czy też płaszczyzny tektoniczne. Zalicza się do nich:sille, lakkolity (lakolit), lopolity, fakolity;intruzje niezgodne – ściany intruzji przekraczają powierzchnie strukturalne. W tej kategorii wyróżnia się:dajki, żyły kominowe, żyły pierścieniowe, apofizy, etmolity, harpolity, batolity.
WKaledonidy – łańcuchy górskie, wypiętrzone 0,4 mld lat temu, w okresie dewonu, w wyniku trwających 60 milionów lat ruchów górotwórczych, zwanych orogenezą kaledońską. Szczyty górskie, które wówczas powstały, wznosiły się we wnętrzu superkontynentu Laurosji i prawdopodobnie sięgały 8 tys. m n.p.m.
WKomin wulkaniczny – kanał, łączący komorę wulkaniczną z powierzchnią ziemi, z którego produkty wulkaniczne wydobywają się z głębi na powierzchnię Ziemi. Wylot komina tworzy krater. Jeśli w kominie wulkanicznym zastygnie lawa, to powstaje nek.
WKra jest określeniem zjawiska geologicznego lub hydrologicznego, w którym wolnopłynące (dryfujące) po obszarach obniżonej lepkości powierzchniowe fragmenty (płyty) różnych kształtów i rozmiarów mogące przemieszczać się poziomo, tworzą się poprzez odłamywanie od pokrywy.
WLakkolit – zgodna intruzja o kształcie bochenkowatym z płaską podstawą i wypukłą górną powierzchnią. Wdziera się między już istniejące, starsze warstwy, nie przecinając ich, lecz leżąc zgodnie na warstwie podścielającej i wybrzuszając warstwę nadległą. Jest to jedna z form zjawisk plutonicznych, w przeciwieństwie do batolitu powstała na niewielkiej głębokości, przeważnie subwulkaniczna, choć znane są też lakkolity hipabisalne.
WLawa poduszkowa, pillow lawa, puklista lawa – lawa powstała w wyniku podwodnej erupcji, wskutek tego bardzo szybko stygnąca i dzieląca się wówczas na elipsoidalne, zwykle spłaszczone buły przypominające bochenki lub poduszki.
WPahoehoe – jedna z odmian lawy, najczęściej występuje w materiale erupcyjnym na Hawajach oraz Islandii.
WLawina piroklastyczna, potok piroklastyczny, spływ piroklastyczny – częste zjawisko towarzyszące erupcjom wulkanicznym, mieszanina gorących gazów wulkanicznych i materiału piroklastycznego, które przemieszczają się z dużą prędkością w dół stoków wulkanu. Temperatura gazów może osiągać nawet 700–1000 °C, stąd też używane jest inne określenie chmura gorejąca. Objętość większości lawin piroklastycznych waha się od 1 do 10 km³, a ich zasięg do kilku kilometrów od krateru.
WŁuk wyspowy – łańcuch wysp i wysepek wulkanicznych ściągniętych na kształt łuku, powstający w wyniku intensywnych erupcji law ponad strefą Benioffa. Wyróżnia się młode łuki wyspowe, budowane niemal wyłącznie z krzepnących law bazaltowych oraz stare łuki wyspowe, zbudowane z zakrzepłych law bazaltowych, andezytowych i materiału piroklastycznego oraz osadów pochodzących ze zniszczenia skał wulkanicznych. Pomiędzy łukiem wyspowym a kontynentem znajduje się basen załukowy – obszar zbudowany ze skorupy oceanicznej, który się stale powiększa powodując oddalanie się łuku wyspowego od krawędzi kontynentalnej.
WMikrokontynent – fragment skorupy kontynentalnej, czy też szerzej – kontynentalnej litosfery, oddzielony od większych kontynentów i nie leżący w obrębie szelfu kontynentalnego. Nie ma fizycznego rozgraniczenia między tym, co nazywamy kontynentem, a co mikrokontynentem. Za mikrokontynenty uważa się te wszystkie lądy, które spełniają powyższą definicję i mają powierzchnię mniejszą niż Australia. Nie są nimi wyspy powstałe nad plamami gorąca, jak Islandia i Hawaje. Prehistoryczne mikrokontynenty, które zostały scalone z większymi kontynentami, są rozpoznawalne w geologii jako terrany.
WPlama gorąca – przejaw wulkanizmu niezwiązanego z obecnością granic płyt litosfery, jak zakłada jedna z teorii, wynikający z obecności w górnym płaszczu stref o anormalnie wysokiej temperaturze, ale o niewielkim zasięgu, tzw. pióropusza płaszcza. Powoduje to przetapianie wyżejległej skorupy, generowanie ognisk magmy i powstawanie wulkanu. Fakt istnienia pióropuszy płaszcza jest ciągle przedmiotem dyskusji wśród geologów.
WPlatforma – fragment skorupy ziemskiej zbudowany ze starokrystalicznego podłoża pokrytego (płyta), lub nie (tarcza), młodszymi, fanerozoicznymi osadami.
WPlatforma – we wspinaczce jest to płaska i pozioma, lub nieco tylko nachylona powierzchnia na grani, w ścianie lub w żlebie. Może być skalista, piarżysta lub trawiasta. Niewielkie platformy określa się zdrobniale jako platforemki.
WPodnóże kontynentalne, wyniesienie kontynentalne − obszar oddzielający stok kontynentalny od równiny abisalnej, o znacznie mniejszym nachyleniu niż stok - od 0,5 do 1°. Jest to pofalowana równina, pokryta osadami naniesionymi przez prądy zawiesinowe (turbidytami) w formie nakładających się stożków. Podnóże może być bardzo rozległe przy pasywnej krawędzi kontynentu.
WProtruzja (tholoid) – forma wulkaniczna powstała w wyniku wciskania się zastygłej magmy w otaczające skały pod wpływem nacisków tektonicznych; również korek lawy wypychany z krateru pod wpływem ciśnienia magmy. Protruzje mogą rozpadać się eksplozywnie na gruz.
WRów tektoniczny (graben) – rodzaj obniżenia geologicznego, obejmujący wąski i podłużny fragment skorupy ziemskiej, który zapadł się wzdłuż równoległych do siebie uskoków normalnych. Natomiast część skorupy, która została wypiętrzona i znajduje się ponad rowem nosi nazwę zrębu lub horstu.
WSekwencja Boumy – następstwo pięciu rodzajów warstwowania i typu osadu występujące w ławicy skalnej utworzonej przez prąd zawiesinowy. Powszechna struktura we fliszu.
WSemail Ophiolite – duża płyta skorupy oceanicznej zbudowana z skał wulkanicznych i ultrazasadowych pochodzących z górnego płaszcza ziemskiego, która uwidacznia się na skorupie kontynentalnej jako uskok odwrócony w postaci ofiolitu. Położona w pasmie górskim Al-Hadżar w Omanie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich, we wschodniej części Półwyspu Arabskiego oraz zajmująca obszar około 100 tys. km2. Datowanie metodą uronowo-ołowiową pozwoliło określić, że struktura utworzyła się w epoce kredy później. Płyta skorupy oceanicznej zbudowana jest w głównej mierze z krzemianów, których procentowy udział masowy stanowi od 45 do 77 wt%. Jest też bogata w rudy miedzi oraz chromitu, istotna z punktu widzenia badań geologicznych nad dnem oceanu oraz górnym płaszczem ziemskim.
WSill – intruzja zgodna, powstająca na skutek wciskania się magmy w wąskie szczeliny w skałach równoległe do uławicenia. Zjawiska takie zachodzą zwykle w skałach osadowych. Powstają wtedy cienkie żyły magmowe o dużej rozciągłości, usytuowane pomiędzy dwiema warstwami skalnymi.
WStok kontynentalny − wąski fragment cokołu kontynentalnego o znacznie większym nachyleniu niż szelf - przeciętnie 3-6°, ale może być znacznie większe. Jest zbudowany z tych samych skał co ląd, ograniczony z jednej strony szelfem, a z drugiej przechodzi w rów oceaniczny, albo w podnóże kontynentalne i dalej w głębię oceaniczną. Stoki kontynentalne są często poprzecinane przez kaniony podmorskie, często stanowiące przedłużenie dolin rzecznych.
WStożek zderzeniowy – struktura geologiczna powstająca w skałach wskutek metamorfizmu szokowego, mająca postać spękań układających się na powierzchniach stożkowych. Stożki zderzeniowe występują w podłożu kraterów uderzeniowych; wytworzono je także w wyniku silnych eksplozji, takich jak podziemne próby jądrowe.
WStylolity – nierówności na powierzchni skał najczęściej węglanowych tworzące dodatnie formy. Często współwystępują wraz z warstwami ilastymi lub marglistymi. W przekroju poprzecznym ujawniają się charakterystyczne wzory, które nazywane są szwami stylolitowymi.
WSuperkontynent – wielka masa lądu, w skład której wchodził więcej niż jeden współczesny kontynent. Ponieważ sama definicja kontynentu jest umowna i sporna, podobnie jest z definicją superkontynentu. Zazwyczaj używa się jej w odniesieniu do dawnych okresów geologicznych, kiedy to współczesne kontynenty tworzyły większe całości. Niektóre superkontynenty obejmowały nieomal wszystkie obszary lądowe ówczesnego globu ziemskiego, inne skupiały mniejsze części. Powstawanie superkontynentów w historii Ziemi wynika z ruchów, jakim podlegają płyty litosfery, zgodnie z teorią tektoniki płyt.
WSuperwulkan – wulkan, który powstaje wskutek potężnej eksplozji magmy zalegającej w ogromnym zbiorniku kilka kilometrów pod powierzchnią ziemi. Taka komora magmowa ma z reguły objętość kilkunastu tysięcy kilometrów sześciennych. Po erupcji superwulkanu pozostaje ślad w postaci zapadłego krateru – gigantycznej kaldery o średnicy kilkudziesięciu kilometrów. W odróżnieniu od zwykłych wulkanów, superwulkany są płaskie. Na powierzchni ziemi nad nimi przebiegają zjawiska hydrotermalne: gejzery, fumarole, solfatary. Magma zalegająca pod superwulkanem nie musi eksplodować, może ulec przekształceniu w nieszkodliwy batolit. Może także dojść do spokojnego wylewu lawy, który będzie trwał miesiącami i będzie stosunkowo nieszkodliwy.
WTafone – nisza w ścianie skalnej lub na powierzchni bloku skalnego, powstała wskutek wietrzenia, często zwiększająca swoje rozmiary w głąb skały.
WTaras – we wspinaczce i tatrologii nazwą tą określa się poziomy lub mało stromy fragment stoku góry lub ściany, ale także niewielkie płaskie lub mało strome miejsce w dolinie. Dawniej synonimem tego słowa było określenie terasa, jednak obecnie nie jest już we wspinaczce i taternictwie używane. Natomiast używane są inne słowa o zbliżonym lub takim samym znaczeniu: płaśń, rówień i galeria. Płaśń oraz platforma oznacza niewielki taras. Określenia galeria używa się dla tarasu w ścianie skalnej, zaś taras na dolinie to rówień lub równia.
WTarcza kontynentalna – rozległy obszar zbudowany ze skał krystalicznych, zazwyczaj lekko wypukły i mający tendencje do podnoszenia się. Tarcza kontynentalna jest z reguły obnażona, nie pokryta osadami i niepoddająca się fałdowaniu. Stanowi rdzeń każdego kontynentu. Jeśli jest przykryta młodszymi skałami osadowymi lub wulkanicznymi, to wchodzi w skład platformy kontynentalnej, jako jej fundament. Tarcze kontynentalne i platformy kontynentalne oraz pasma orogeniczne budują płytę kontynentalną.
WTerasa (taras) – forma terenu powstała w dolinie rzecznej wskutek erozyjnej lub akumulacyjnej działalności płynących wód. Występuje w zespołach, tworząc w przekroju poprzecznym doliny charakterystyczny układ schodów. Terasy mogą też powstać na wybrzeżu morza lub jeziora, w związku z działalnością falowania i zmiany poziomu lustra wody w akwenie.
WWarstwa – w geologii jedna z podstawowych części ośrodka skalnego skał osadowych (osadów).
WWysad, egzemat – forma występowania złoża. Jest to złoże powstałe pod wpływem ruchów tektonicznych przez wciśnięcie skał starszych w leżące nad nimi młodsze utwory.
WZaginione Miasto jest polem kominów hydrotermalnych znajdujących się pod powierzchnią północnego Atlantyku. Różnią się one zasadniczo od kominów siarczkowych odkrytych w późnych latach 70. Zaginione Miasto jest ulokowane 15 km na zachód od Grzbietu Śródatlantyckiego na szczycie Atlantis Massif. Woda w nich krążąca nie styka się z magmą, dlatego podgrzewa się jedynie do 90°C i ma odczyn zasadowy - pH pomiędzy 9 a 11. Jest ona ponadto bogata w wapń, który w połączeniu z wodą morską wytwarza węglan wapnia tworzący trawertynowe "kominy".
WZapadlisko – fragment skorupy ziemskiej obniżony wzdłuż uskoków. Zapadliska powstają często na przedpolu gór o budowie płaszczowinowej. Wyróżnia się zapadliska przedgórskie lub na obszarze orogenu zapadlisko śródgórskie . Nieciągłe deformacje powierzchni ziemi określane jako zapadliska mogą wynikać również z prowadzonych robót górniczych i przybierać formy zbliżone do kraterów czy lejów krasowych.
WZrąb tektoniczny (horst) – struktura tektoniczna ograniczona przynajmniej z dwóch przeciwległych stron uskokami i wypiętrzona wzdłuż nich względem otoczenia. Przykładami wielkoskalowego zrębu są Sudety, Góry Skandynawskie, Góry Jabłonowe, Góry Smocze, Tienszan i góry Ural.
WŻyła geologiczna – ciało skalne lub mineralne młodsze od skał sąsiadujących wypełniające szczelinę i spękania w skałach otaczających.
WŻyła klastyczna – struktura sedymentacyjna występująca w skałach osadowych, powstająca poprzez wciskanie upłynnionego osadu w warstwy otaczające.