28 Wulkanizm

Wulkanizm – ogół procesów geologicznych, zachodzących na powierzchni ziemi, związanych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi litosfery, na skutek ruchów magmy pod powierzchnią. Jego przejawami jest powstawanie i aktywność wulkanów, występowanie ekshalacji, a także tworzenie się skał wulkanicznych. Z wulkanizmem wiążą się także procesy hydrotermalne.

Aa – jeden z głównych typów spływającej lawy. Aa jest lawą bazaltową charakteryzującą się chropowatą, poszarpaną powierzchnią. Charakter powierzchni wynika z tworzenia się w lawie rzadkich, ale dużych pęcherzy gazu, które oprócz tego w trakcie krzepnięcia lawy, przy jednoczesnym ruchu potoku lawowego, sprzyjają pękaniu lawy na duże bloki. Zazwyczaj temperatura tego typu lawy wynosi od 1000 do 1100 °C.

Bomba wulkaniczna – rodzaj materiału piroklastycznego, który jest wyrzucany w powietrze w czasie wybuchu wulkanu. Umowna wielkość minimalna wynosi 64 mm, ale bomby te mogą dochodzić do kilku metrów długości i mieć masę 200 ton. Mają wrzecionowaty kształt. Bomby wulkaniczne utworzone z lawy kwaśnej są bardziej kuliste, a powstałe z lawy z poprzednich wybuchów – nieregularny. Niektóre bomby składające się ze stygnącej lawy mogą eksplodować w czasie lotu wskutek rozprężenia się gazów wchodzących w ich skład.

Čertova skala – twór geomorfologiczny w kształcie grzyba skalnego, znajdujący się w rezerwacie przyrody Boky w Górach Kremnickich na Słowacji.

Efuzja, erupcja wylewna, wylew wulkaniczny - wylew lawy na powierzchnię Ziemi. Jest to typ erupcji wulkanicznej, typowy dla wulkanów tarczowych. Wypływ lawy ma spokojny charakter, nie towarzyszy mu wyrzucenie dużych ilości materiałów piroklastycznych, charakterystyczne dla gwałtownych erupcji eksplozywnych. Zachodzi w przypadku lawy zasadowej - bazaltowej o małej lepkości.

Ekshalacje, ekshalacje wulkaniczne, wyziewy wulkaniczne – wyziewy składników lotnych magmy, wydobywające się z głębi ziemi; przejaw aktywności wulkanicznej. Bardzo groźne, gdy spadnie deszcz. Uszkadzają drogi oddechowe.

Erupcje freatyczne – erupcje spowodowane ciśnieniem pary wodnej powstałej na kontakcie wody z gorącą magmą. Gdy wody dostają się w pobliże magmy, zamieniają się w parę wodną. Para, gdy nagromadzi się w dużej ilości lub też wytworzy się w sposób nagły, doprowadza do erupcji. Produktami erupcji, oprócz pary wodnej, jest stary, rozdrobniony materiał piroklastyczny. W wyniku erupcji freatycznych powstają np. maary.

Fumarola – rodzaj ekshalacji wulkanicznych towarzyszących czynnym wulkanom. Przez fumarole wydostają się gazy, spośród których najważniejsze to chlorowodór, dwutlenek siarki i para wodna pochodzenia wulkanicznego o temperaturze od 300 do 1000°C, bogate w różne składniki chemiczne. Występuje najbliżej erupcji.

Kriowulkanizm – erupcja cieczy lub pary, złożonej z wody lub innych substancji, które są zamrożone w temperaturze panującej normalnie na powierzchni lodowego ciała niebieskiego. Termin ten obejmuje ogół procesów analogicznych do wulkanizmu, zachodzących na księżycach lodowych oraz prawdopodobnie na innych ciałach niebieskich o odpowiednim składzie i dostatecznie niskiej temperaturze, w szczególności obiektach transneptunowych.

Ksenolit – fragment skały (porwak) różniący się od skały wulkanicznej, w której się znajduje. Najczęściej jest to fragment wyrwany przez magmę ze skał otaczających, lub jego pozostałość.

Lakkolit – zgodna intruzja o kształcie bochenkowatym z płaską podstawą i wypukłą górną powierzchnią. Wdziera się między już istniejące, starsze warstwy, nie przecinając ich, lecz leżąc zgodnie na warstwie podścielającej i wybrzuszając warstwę nadległą. Jest to jedna z form zjawisk plutonicznych, w przeciwieństwie do batolitu powstała na niewielkiej głębokości, przeważnie subwulkaniczna, choć znane są też lakkolity hipabisalne.

Lawa – ciekły produkt działalności wulkanicznej, składający się głównie ze stopionych tlenków krzemu, żelaza, sodu, potasu, wapnia i innych metali. Ma podobny skład jak magma, z której stopienia powstaje, ale jest zubożona o składniki lotne.

Lawa poduszkowa, pillow lawa, puklista lawa – lawa powstała w wyniku podwodnej erupcji, wskutek tego bardzo szybko stygnąca i dzieląca się wówczas na elipsoidalne, zwykle spłaszczone buły przypominające bochenki lub poduszki.

Pahoehoe – jedna z odmian lawy, najczęściej występuje w materiale erupcyjnym na Hawajach oraz Islandii.

Lawina piroklastyczna, potok piroklastyczny, spływ piroklastyczny – częste zjawisko towarzyszące erupcjom wulkanicznym, mieszanina gorących gazów wulkanicznych i materiału piroklastycznego, które przemieszczają się z dużą prędkością w dół stoków wulkanu. Temperatura gazów może osiągać nawet 700–1000 °C, stąd też używane jest inne określenie chmura gorejąca. Objętość większości lawin piroklastycznych waha się od 1 do 10 km³, a ich zasięg do kilku kilometrów od krateru.

Materiał piroklastyczny – okruchowe produkty wybuchu wulkanicznego wyrzucane na powierzchnię Ziemi. Powstają w wyniku rozpylania płynnej lawy i krzepnięcia jej w powietrzu a także przez rozpylanie skał rozkruszonych w wyniku erupcji.

Mofeta – rodzaj ekshalacji wulkanicznych, chłodny wyziew, zawierający głównie dwutlenek węgla, bez większej obfitości pary wodnej. Także otwór, z którego wydobywają się te ekshalacje.

Plama gorąca – przejaw wulkanizmu niezwiązanego z obecnością granic płyt litosfery, jak zakłada jedna z teorii, wynikający z obecności w górnym płaszczu stref o anormalnie wysokiej temperaturze, ale o niewielkim zasięgu, tzw. pióropusza płaszcza. Powoduje to przetapianie wyżejległej skorupy, generowanie ognisk magmy i powstawanie wulkanu. Fakt istnienia pióropuszy płaszcza jest ciągle przedmiotem dyskusji wśród geologów.

Protruzja (tholoid) – forma wulkaniczna powstała w wyniku wciskania się zastygłej magmy w otaczające skały pod wpływem nacisków tektonicznych; również korek lawy wypychany z krateru pod wpływem ciśnienia magmy. Protruzje mogą rozpadać się eksplozywnie na gruz.

Rezerwat przyrody Szabóova skala – rezerwat przyrody w środkowo-zachodniej Słowacji, w kraju bańskobystrzyckim, w powiecie Żar nad Hronem, niedaleko miejscowości Lehôtka pod Brehmi, w Górach Szczawnickich.

Sivý kameň – obszar chroniony w miejscowości Podhradie u podnóży gór Ptacznik na Słowacji. Powierzchnia wynosi 13,8 ha.

Skalny wodospad – niezwykły obiekt przyrody nieożywionej, zwany skalnym lub kamiennym wodospadem, znajdujący się w południowej Słowacji, około 12 kilometrów na południe od miasta Fiľakovo, na obszarze Cerovej vrchoviny. W pobliżu przebiega granica słowacko-węgierska. Obiekt odkryto przypadkowo, podczas budowy gotyckiego zamku Šomoška.

Solfatara – rodzaj ekshalacji wulkanicznych umiarkowanie gorących. Składają się głównie z przegrzanej pary wodnej, dwutlenku węgla i siarkowodoru, z którego wytrąca się nieraz duża ilość siarki. Zazwyczaj towarzyszą wulkanom drzemiącym i wygasającym. Często traktowane jako odmiana fumaroli.

Stożek przybyszowy, stożek pasożytniczy – mały stożek wulkaniczny na skłonie dużego stożka głównego lub u jego podnóża. Może z niego dochodzić także do silnych erupcji. Krater wulkaniczny występujący na stożku pasożytniczym nazywamy kraterem pasożytniczym.

Superwulkan – wulkan, który powstaje wskutek potężnej eksplozji magmy zalegającej w ogromnym zbiorniku kilka kilometrów pod powierzchnią ziemi. Taka komora magmowa ma z reguły objętość kilkunastu tysięcy kilometrów sześciennych. Po erupcji superwulkanu pozostaje ślad w postaci zapadłego krateru – gigantycznej kaldery o średnicy kilkudziesięciu kilometrów. W odróżnieniu od zwykłych wulkanów, superwulkany są płaskie. Na powierzchni ziemi nad nimi przebiegają zjawiska hydrotermalne: gejzery, fumarole, solfatary. Magma zalegająca pod superwulkanem nie musi eksplodować, może ulec przekształceniu w nieszkodliwy batolit. Może także dojść do spokojnego wylewu lawy, który będzie trwał miesiącami i będzie stosunkowo nieszkodliwy.

Trapy Dekanu – wielkie pokrywy lawowe (trapy), tworzące płaskowyż Dekan w Indiach, powstałe na przełomie mezozoiku i kenozoiku. Ich powstanie nie mogło pozostać bez wpływu na środowisko przyrodnicze i zapewne przyczyniło się do wymierania kredowego.

Trapy syberyjskie – największe fanerozoiczne pokrywy lawowe (trapy) na powierzchni lądów Ziemi, znajdujące się na Syberii, powstałe na przełomie paleozoiku i mezozoiku. Ich powstanie jest najbardziej prawdopodobną przyczyną wymierania permskiego.

Europejski Park Wulkanizmu „Vulcania” – park tematyczny poświęcony wulkanom i zjawiskom wulkanicznym, położony na terenie wygasłego pasma wulkanicznego Chaîne des Puys w Masywie Centralnym. Obiekt położony jest na terenie gminy Saint-Ours-les-Roches, w Owernii, w środkowej Francji. Głównym architektem parku był Austriak Hans Hollein. Większość sal znajduje się pod ziemią, jedynie stożek wulkaniczny – symbol parku – oraz budynek restauracji znajdują się na powierzchni. Ideą parku było harmonijne wkomponowanie się w krajobraz.