34 Żywe skamieniałości

Żywa skamieniałość – pojęcie używane w stosunku do żyjących gatunków czy też grup roślin oraz zwierząt znanych poza tym jedynie ze skamieniałości i niemających bliskich żyjących krewnych. Gatunki określane tym terminem przeżyły masowe wymieranie w przeszłości i z reguły ograniczają się do jednego czy kilku gatunków.

Andrias sligoi – gatunek płaza ogoniastego z rodziny skrytoskrzelnych występujący w południowozachodnich Chinach. Znany jest z holotypu opisanego w 1924 roku przez brytyjskiego przyrodnika Edwarda George'a Boulengera, który nadał mu rangę osobnego gatunku. W późniejszych publikacjach gatunek ten nie był wyodrębniany. W 2018 i 2019 roku analizy filogenetyczne dowiodły, że A. sligoi stanowi odmienny gatunek względem spokrewnionej salamandry olbrzymiej chińskiej. Gatunek ten charakteryzuje się m.in. bardziej płaską głową i wyraźniej zaznaczonymi oczami w porównaniu do A. davidianus i jest potencjalnie największym gatunkiem płaza na świecie. Prawdopodobnie gatunek ten jest krytycznie zagrożony.

Bezpłetwiec, gęś skąpopłetwa – gatunek dużego ptaka, jedynego przedstawiciela rodziny bezpłetwców (Anseranatidae). Zamieszkuje bagna północnej Australii i południowej Nowej Gwinei; reintrodukowany w stanie Wiktoria, gdzie dawniej był szeroko rozpowszechniony.

Cryptocercus – rodzaj karaczanów odżywiających się drewnem. Rozkładają celulozę dzięki symbiotycznym wiciowcom żyjącym w ich organizmach. Istnieje hipoteza mówiąca że, karaczany te są blisko spokrewnione z termitami, wysnuta na podstawie morfologicznego podobieństwa nimf, faktu dzielenia z termitami kilku grup wiciowców oraz wyników badań filogenetycznych.

Dziobak australijski, dziobak – prowadzący częściowo wodny tryb życia endemiczny dla wschodnich stanów Australii gatunek ssaka z grupy stekowców, jedynych członków tej gromady składających jaja. Jest ostatnim istniejącym do dziś przedstawicielem swego rodzaju i rodziny, choć znaleziono skamieniałości licznych przedstawicieli tych taksonów.

Gundioszczurowate (Diatomyidae) – rodzina gryzoni z infrarzędu jeżozwierzokształtne, której zasięg ogranicza się do południowej i wschodniej Azji.

Hoacyn, kośnik czubaty – gatunek średniej wielkości tropikalnego ptaka, zamieszkującego bagna w dorzeczu Amazonki i Orinoko w Ameryce Południowej. Hoacyn jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny hoacynów (Opisthocomidae) oraz rzędu hoacynów (Opisthocomiformes) z podgromady ptaków nowoczesnych Neornithes.

Japoński krab pacyficzny – jeden z gatunków krabów, a przy tym największy stawonóg na świecie.

Kolczatka australijska – gatunek stekowca z rodziny kolczatkowatych (Tachyglossidae). Jedyny przedstawiciel monotypowego rodzaju kolczatka (Tachyglossus); jednak czasami jej podgatunek T. a. setosus traktowany jest jako oddzielny gatunek.

Króliczak wulkaniczny, królik wulkaniczny – gatunek ssaka z rodziny zającowatych (Leporidae). Średnia długość życia wynosi 7-9 lat. Zazwyczaj 2-5 osobników bytuje we wspólnej norze. R. diazi prowadzi nocny tryb życia. Przejawia największą aktywność podczas zmierzchu, chociaż może być również aktywny w dzień, gdy niebo jest zachmurzone. W roku 1994 liczebność gatunku oszacowano na 1200 osobników.

Lancetnik, szparoskrzelec lancetowaty – zwierzę morskie zaliczane do bezczaszkowców.

Latimeria – rodzaj drapieżnych ryb mięśniopłetwych obejmujący współcześnie żyjące gatunki z uważanej przez długi czas za wymarłą ponad 60-70 mln lat temu podgromady ryb trzonopłetwych. Latimerie określane są jako żywe skamieniałości.

Latimeria – gatunek drapieżnej ryby mięśniopłetwej, opisany naukowo w 1938 na podstawie jednego okazu złowionego przy brzegach południowo-wschodniej Afryki. W 1999 roku został opisany drugi gatunek z rodzaju Latimeria – L. menadoensis.

Lingula – rodzaj ramienionogów, który pojawił się na Ziemi w kambrze, około 550 milionów lat temu. Zwierzęta te żyły na dnie oceanu i w celu przetrwania ukrywały się w norach rytych w oceanicznym mule oraz wytwarzały osłaniającą ciało twardą muszlę.

Liphistius desultor – gatunek dużego pająka z rodziny Liphistiidae.

Miękławka, mękławka, amia – jedyny współcześnie żyjący przedstawiciel ryb z rodzaju amia, rodziny amiowatych (Amiidae) i rzędu amiokształtnych. Ryba o niewielkim znaczeniu gospodarczym, poławiana przez wędkarzy, spotykana w akwariach publicznych.

Miłorząb dwuklapowy, m. chiński, m. dwudzielny – gatunek drzewa należącego do rodziny miłorzębowatych. Pochodzi z Chin. Obecnie jest gatunkiem zagrożonym na stanowiskach naturalnych. Miłorząb dwuklapowy podobny jest do kopalnego gatunku Ginkgo adiantoides. Czasami używana nazwa miłorząb japoński jest myląca, gdyż gatunek ten nie występuje naturalnie w Japonii, a jedynie z tego kraju drzewo to po raz pierwszy trafiło do Europy.

Mrównik afrykański, mrównik, prosię ziemne – gatunek łożyskowca z rodziny mrównikowatych, występującego w Afryce. Zwierzę to prowadzi samotniczy tryb życia i jest znakomicie przystosowane do grzebania w ziemi. Tendencja rozwojowa ich populacji nie jest znana.

Nasikabatrachus sahyadrensis – gatunek płaza, jeden z dwóch przedstawicieli rodziny Nasikabatrachidae. Występuje w Ghatach Zachodnich w południowych Indiach. Najczęściej używane nazwy dla tego gatunku to żaba purpurowa lub żaba świnionosa. Odkryta została we wrześniu 2003 roku i jest unikatowa dla tego regionu geograficznego.

Pandka ruda, panda mała, panda czerwona, panda ruda, panda mniejsza – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny pandkowatych (Ailuridae).

Prakolczatka górska – gatunek stekowca z rodziny kolczatkowatych. Znany tylko z jednego okazu znalezionego na terenie Indonezji w prowincji Papua. Jego nazwa gatunkowa Z. attenboroughi pochodzi od słynnego biologa, Davida Attenborough. Opisany naukowo w 1998 roku przez Flannery’ego i Grovesa. Występuje w tropikalnych, górskich lasach na wysokościach 66-1600 m n.p.m. Długość ciała nieco ponad 30 cm. W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii CR. Zagrożeniami są kłusownictwo oraz utrata siedlisk wskutek rozwoju rolnictwa. Do 1900 roku uważano go za wymarły gatunek, lecz później odnaleziono go w górach. Jednak od roku 1961 nie spotkano żywego osobnika tego gatunku. Wyprawa zorganizowana w 2007 roku w górach Cyclops znalazła jedynie dowody bytności w postaci rozkopanych nor.

Prakolczatka nowogwinejska – gatunek jajorodnego ssaka z rodziny kolczatkowatych (Tachyglossidae). Długość zakrzywionego do dołu ryjka tego gatunku może przekraczać 20 cm. Na jego końcu znajduje się maleńki otwór gębowy. Oczy są małe, położone blisko siebie. Tak jak u innych kolczatkowatych samica składa jajo, wprost do wylęgarki - okresowo rozwijającej się torby na brzuchu. Największy stekowiec, powolny; w razie zagrożenia zwija się w kulę jak jeż. Kolce są często ledwo widoczne spod długiego, czarnego futra.

Prakolczatka papuaska – gatunek stekowca z rodziny kolczatkowatych (Tachyglossidae). Zamieszkuje teren Nowej Gwinei na wysokościach od 2000 do 3000 metrów nad poziomem morza.

Przekopnica australijska – gatunek skorupiaka z gromady skrzelonogów i rzędu przekopnic.

Przekopnica właściwa – skorupiak z rodziny Triopsidae o długości pancerza około 3 cm i całkowitej do 7 cm, według innych źródeł do 13 cm długości.

Salamandra olbrzymia chińska(Andrias davidianus) – gatunek płaza ogoniastego z rodziny skrytoskrzelnych (Cryptobranchidae), największy żyjący współcześnie płaz świata.

Salamandra olbrzymia japońska – płaz ogoniasty z rodziny skrytoskrzelnych, obok salamandry olbrzymiej chińskiej i Andrias sligoi największy żyjący współcześnie płaz świata. Dorasta do 1,44 m. Cechuje się spłaszczonym ciałem. Występuje na japońskich wyspach Honsiu, Sikoku i Kiusiu, gdzie zasiedla rzeki oraz górskie potoki. Jest zwierzęciem nocnym. Oddycha dzięki wymianie gazowej prowadzonej przez naskórek. Odżywia się bezkręgowcami, a także większymi zwierzętami jak ryby, małe płazy i ssaki. W okresie godowym trwającym od sierpnia do października udaje się w górę rzeki w poszukiwaniu nor, o które samce toczą zacięte boje. Samice składają 400–600 jaj, które są następnie strzeżone przez samca. Kijanki wykluwają się po około 40–60 dniach, a po 4–5 latach dochodzi do metamorfozy. Jest gatunkiem bliskim zagrożenia w związku z postępującą degradacją środowiska, a także odłowem w celach konsumpcyjnych i leczniczych, gdyż wykorzystywana jest w medycynie ludowej. Salamandra olbrzymia japońska jest często przedstawiana w japońskich legendach i co roku ma swój własny festiwal w japońskim mieście Maniwa.

Sewel górski – gatunek gryzonia, jedyny żyjący przedstawiciel rodziny sewelowatych i rodzaju sewel (Aplodontia). Występuje w górach południowo-zachodniej Kanady i górach północno-zachodniej części USA, wzdłuż wybrzeża Pacyfiku. Jest uważany za najbardziej prymitywnego przedstawiciela rzędu gryzoni. Ponieważ ma problemy zarówno z utrzymaniem ciepłoty, jak i wilgotności ciała, zimą przechodzi hibernację, a w gorących okresach lata popada w odrętwienie. Prowadzi samotniczy tryb życia, każdy osobnik ma swój własny system podziemnych korytarzy. Pod względem zagrożenia wymarciem sewel uważany jest za gatunek niższego ryzyka.

Skamielinowiec laotański, laotański szczur skalny, zwany czasem „szczuro-wiewiórką” – gatunek gryzonia opisany w 2005 roku przez Paulinę Jenkins i współautorów z Muzeum Historii Naturalnej na podstawie egzemplarzy zebranych w prowincji Khammouan w Laosie. Na podstawie badań morfologicznych i molekularnych zespół badawczy uznał, że odkryto gatunek tak odmienny od pozostałych gryzoni, iż utworzono nową dla świata nauki rodzinę Laonastidae. Jednakże w 2006 decyzja o potrzebie nowej rodziny w rzędzie gryzoni została zakwestionowana przez Mary Dawson. W artykule opublikowanym w czasopiśmie „Science” Dawson i współpracownicy argumentowali, że skamielinowiec laotański jest członkiem uważanej za wymarłą przed 11 milionami lat rodziny gundioszczurowatych (Diatomyidae). Według Dawson gatunek ten jest przykładem efektu Łazarza wśród współczesnych ssaków.

Skrytoskrzel, diabeł błotny – gatunek płaza ogoniastego z rodziny skrytoskrzelnych występujący w Stanach Zjednoczonych, w rzekach i strumieniach. Jest jedynym przedstawicielem rodzaju Cryptobranchus i największym płazem ogoniastym Ameryki Północnej.

Skrzypłocz (Limulus), nazywany też mieczogon – rodzaj obejmujący kilka reliktowych gatunków staroraków. Polską nazwą mieczogony lub skrzypłocze nazywa się często także cały rząd ostrogonów (Xiphosura), istniejący od środkowej części syluru, tzn. od około 425 mln lat (wenlok). Jednak współczesne rodzaje skrzypłoczy są taksonami młodymi geologicznie.

Sośnica japońska – gatunek zimozielonego drzewa, będący jedynym współczesnym przedstawicielem rodziny sośnicowatych (Sciadopityaceae). Jest żywą skamieniałością ze względu na brak bliskich żyjących krewnych. Występuje w stanie dzikim tylko w Japonii (endemit). Rośnie w wilgotnym klimacie o łagodnych zimach, na żyznych, głębokich i kwaśnych glebach. W warunkach polskich polecana do uprawy tylko w zachodniej części kraju.

Weta – w szerokim znaczeniu – zbiorcza nazwa nadawana ponad 70 gatunkom dużych owadów prostoskrzydłych (szarańczaków) z rodzin Anostostomatidae i Rhaphidophoridae. W węższym znaczeniu jest to rodzaj Weta opisany przez Choparda w 1923. W języku polskim pod tą nazwą opisywane są gatunki z rodzaju Deinacrida.

Wolemia szlachetna – gatunek drzewa nagonasiennego reprezentujący monotypowy rodzaj wolemia (Wollemia) z rodziny araukariowatych (Araucariaceae). Odkryty został w 1994 roku w Parku Narodowym Wollemi w Nowej Południowej Walii. Wcześniej rośliny o podobnych cechach morfologicznych znane były ze skamieniałości pochodzących sprzed wielu dziesiątek milionów lat. W naturze znanych jest tylko kilkadziesiąt dorosłych drzew i w celu ich ochrony dokładna lokalizacja ich występowania utrzymywana jest w tajemnicy. W ciągu kilku lat po odkryciu prowadzono intensywne badania nad biologią i ekologią gatunku, by poprawić szanse jego przetrwania. Po namnożeniu w ogrodach botanicznych trafiła do obrotu handlowego.