24 Zapylanie

Zapylenie – proces dokonujący się w kwiatach roślin nasiennych, polegający na przeniesieniu pyłku i jego rozwoju zakończonym zapłodnieniem komórki jajowej. W przypadku nagonasiennych pyłek przenoszony jest bezpośrednio na zalążek, u okrytonasiennych – na znamię słupka. Zapłodnienie poprzedzone jest rozluźnieniem kontaktu między komórkami tkanki stygmatoidalnej budującej znamię kwiatu oraz rozwojem pyłku, z którego wyrasta łagiewka pyłkowa przenosząca komórki plemnikowe do woreczka zalążkowego.

Anemogamia, wiatropylność – zapylenie kwiatów poprzez wiatr przenoszący pyłki. Przykładami roślin zapylanych w ten sposób jest wiele drzew, np. leszczyna, topola, sosny, a także na przykład trawy. U traw pręciki na długich nitkach pręcikowych wystają na zewnątrz kłosa. U wielu roślin wiatropylnych, w tym u większości drzew, kwiaty rozwijają się wcześniej niż liście (proanthia), co zwiększa szanse na zapylenie.

Biochemia zapylania – interdyscyplinarna dziedzina nauk biologicznych, dotycząca biochemicznych mechanizmów rozmnażania się roślin nasiennych (kwiatowych) z udziałem zapylaczy, leżąca na pograniczu botaniki, zoologii, chemii i ekologii.

Owadopylność – jeden z zoogamicznych sposobów zapylania oznaczający zapylanie kwiatów przez owady przenoszące pyłek. Owadopylność jest zależnością mutualistyczną, powstała na drodze koewolucji.

Hydrogamia, wodopylność – zapylenie kwiatów za pomocą wody. Występuje u niektórych roślin związanych ze środowiskiem wodnym, których kwiaty wykształcają się pod wodą, jak np. u zamętnicy (Zannichellia), rogatka (Ceratophyllum), jezierzy (Najas), zostery (Zostera) i in. Może być podwodne, lub nawodne.

Jądra plemnikowe, komórki plemnikowe – powstają z nieobłonionej komórki generatywnej znajdującej się w ziarnach pyłku. U wielu gatunków komórki plemnikowe powstają jeszcze zanim pyłek opuści woreczek pyłkowy. U innych do podziału komórki generatywnej dochodzi dopiero po wytworzeniu łagiewki. Komórki plemnikowe nie mają wici, a za ich dostarczenie do komórki jajowej odpowiada łagiewka pyłkowa powstająca z komórki wegetatywnej pyłku. W przypadku roślin okrytozalążkowych jedno z jąder plemnikowych łączy się z jądrem komórki jajowej, a druga zlewa się z dwoma jądrami biegunowymi lub diploidalnym jądrem wtórnym komórki centralnej. Z zapłodnionej komórki centralnej wykształca się triploidalne bielmo.

Klejstogamia – szczególny rodzaj samopylności zachodzący w zamkniętym kwiecie. Zjawisko takie zachodzi u niektórych zbóż, np. pszenica, jęczmień, u niektórych gatunków fiołków, jasnoty. Rośliny te mają cechy budowy kwiatu przystosowujące je do samozapylenia. Ich kwiaty są cały czas zamknięte, płatki korony są często niedorozwinięte, a pyłek samorzutnie wysypuje się z pylników na znamię słupka. W populacjach roślin, u których występuje klejstogamia, stwierdzono dużo mniejszą różnorodność genetyczną w obrębie populacji.

Łagiewka pyłkowa – wydłużona część komórki wegetatywnej ziarna pyłku, czyli gametofitu męskiego roślin nasiennych. Gdy ziarno pyłku osiada na znamieniu słupka, łagiewka wrasta w słupek i przenosi komórki plemnikowe do woreczka zalążkowego. Wzrost ten ma charakter chemotropizmu dodatniego wobec substancji wydzielanych przez słupek i ujemnego wobec tlenu i może osiągać prędkość 20 μm/min.

Nektar – wydzielina miodników (nektarników) roślin. Jest to wodny roztwór cukrów, głównie fruktozy i glukozy. Nektar wabi zwierzęta zapylające kwiaty, przez co odgrywa kluczową rolę w procesie rozmnażania roślin. Jego skład i intensywność wydzielania są zmienne u poszczególnych gatunków, o różnej porze dnia i w zależności od warunków pogodowych. Z nektaru pszczoły właściwe i nieliczne inne błonkoskrzydłe wytwarzają miód, który powstaje w wyniku zagęszczenia nektaru, rozłożenia sacharozy na cukry proste i zakonserwowania powstałej substancji niewielką ilością kwasu mrówkowego.

Ornitogamia – jest jednym z zoogamicznych sposobów zapylania i oznacza zapylanie kwiatów przez ptaki. Dotyczy około 2000 gatunków należących do 50 rodzin, żyjących w tropikach i subtropikach, które odżywiają się produktami kwiatów, a głównie nektarem np. kolibry, nektarniki, szlarniki, drepanisy, lory, miodojady, czerwonki.

Owadopylność – jeden z zoogamicznych sposobów zapylania oznaczający zapylanie kwiatów przez owady przenoszące pyłek. Owadopylność jest zależnością mutualistyczną, powstała na drodze koewolucji.

Pollinarium – aparat składający się z pyłkowiny oraz trzoneczka, tarczki nasadowej i nóżki służący do zapylenia kwiatów roślin storczykowatych (Orchidaceae), w całości przenoszony przez owady.

Pręcik – męski organ płciowy w kwiecie wytwarzający pyłek, czyli odpowiednik męskiego gametofitu powstający z mikrospory. Pręciki są występującymi u okrytonasiennych mikrosporofilami. Składają się z nitki i główki tworzonej zazwyczaj przez dwa pylniki zawierające po dwa woreczki pyłkowe, czyli mikrosporangia. Pyłek po dojrzeniu wysypywany jest z pękających pylników i przenoszony przez wiatr, wodę lub zwierzęta, by po osadzeniu na znamionach słupków wrosnąć i dokonać zapłodnienia. Pręciki w kwiatach poszczególnych gatunków występują w różnej liczbie, tworząc pręcikowie. Jeśli jedynymi w kwiecie organami generatywnymi są pręciki, to kwiat taki określany jest mianem pręcikowego (męskiego), gdy kwiat pozbawiony jest pręcików – określany jest mianem słupkowego (żeńskiego).

Przedprątność, protandria – zjawisko występujące w kwiatach obupłciowych u niektórych gatunków roślin. Polega na wcześniejszym dojrzewaniu pręcików niż słupków. Jest to jeden z mechanizmów zapobiegających niekorzystnemu dla rośliny samozapyleniu, czyli zapyleniu się pyłkiem pochodzącym z tej samej rośliny. W kwiatach przedprątnych możliwe jest tylko zapylenie krzyżowe – pyłkiem pochodzącym z innej rośliny tego samego gatunku.

Przedsłupność, protogynia – zjawisko występujące w kwiatach obupłciowych u niektórych gatunków roślin. Polega na wcześniejszym dojrzewaniu słupków niż pręcików. Jest to jeden z mechanizmów zapobiegających niekorzystnemu dla rośliny samozapyleniu, czyli zapyleniu się pyłkiem pochodzącym z tej samej rośliny.

Pylnik (theca) – element pręcika kwiatu u roślin nasiennych. W typowym pręciku u roślin okrytonasiennych dwa pylniki połączone łącznikiem tworzą główkę pręcika. W każdym pylniku znajdują się dwie komory pyłkowe, będące organami homologicznymi z mikrosporangiami.

Pyłek kwiatowy – powstające z mikrospor roślin nasiennych ziarna pyłku zawierające mocno zredukowany gametofit męski. Powstają w woreczkach pyłkowych (mikrosporangiach) męskich organów rozmnażania. Proces przenoszenia ziaren pyłku na żeńskie organy generatywne zwany jest zapylaniem. W konsekwencji zapylenia zawarta w ziarnach pyłku komórka generatywna, dokonuje zapłodnienia komórki jajowej zalążka, co prowadzi do powstania zarodka sporofitu.

Pyłkowina – ziarna pyłku zlepione w całość za pomocą substancji zwanej wisciną lub kitem pyłkowym. Substancja ta ma postać lepkich, elastycznych nici powstających z komórek jednowarstwowej tkanki wyścielającej woreczki pyłkowe. Pyłkowiny powstają w pręcikach kwiatów większości roślin storczykowatych (Orchidaceae) i trojeściowatych (Asclepiadoideae).

Różnosłupkowość (heterostylia) – wytwarzanie na roślinie tego samego gatunku kwiatów dwupostaciowych (distylia) Czasami (rzadko) zdarzają się trójpostaciowe (tristylia).

Samopylność, samozapylenie – forma autogamii występująca u roślin nasiennych. Polega na zapyleniu słupka pyłkiem pochodzącym z pręcików z tego samego kwiatu, lub innych kwiatów, ale rosnących na tej samej roślinie. W wyniku tego procesu nie następuje wymiana materiału genetycznego.

Sporopolenina – główny składnik twardych warstw zewnętrznych (egzyn) zarodników i ziaren pyłku. Jest bardzo stabilna chemicznie i dlatego zwykle dobrze zachowuje się w glebie i osadach. Egzyna jest często misternie urzeźbiona we wzory charakterystyczne dla danego gatunku, pozwalając materiałowi pozyskanemu z osadów limnicznych dostarczyć informacji palinologom o gatunkach grzybów i roślin żyjących w przeszłości. Sporopolenina znalazła zastosowanie także w paleoklimatologii. Ze względu na dużą odporność na rozkład, w pokładach torfu impregnowane nią struktury komórkowe pozostają praktycznie niezmienione przez miliony lat.

Anemogamia, wiatropylność – zapylenie kwiatów poprzez wiatr przenoszący pyłki. Przykładami roślin zapylanych w ten sposób jest wiele drzew, np. leszczyna, topola, sosny, a także na przykład trawy. U traw pręciki na długich nitkach pręcikowych wystają na zewnątrz kłosa. U wielu roślin wiatropylnych, w tym u większości drzew, kwiaty rozwijają się wcześniej niż liście (proanthia), co zwiększa szanse na zapylenie.

Zapylenie krzyżowe – rodzaj zapylenia, podczas którego pyłek dostający się na słupek pochodzi z pręcików kwiatu tego samego gatunku rośliny, ale znajdującego się na innej roślinie. W ten sposób uzyskuje się osobniki potomne o zróżnicowanym składzie genetycznym.

Zoogamia, zoidiogamia, zwierzęcopylność – zapylenie przez zwierzęta. W ten sposób zapylanych jest większość roślin okrytonasiennych oraz część nagonasiennych. Zwykle zapylaczem są owady, ptaki lub ssaki, a tylko niekiedy inne zwierzęta. Jako zapylacza traktuje się gatunki zwierząt uczestniczące regularnie w procesie. Możliwe jest też przypadkowe zapylanie przez inne gatunki.