37 Gleboznawstwo

Gleba — naturalna, trójfazowa, biologicznie czynna, powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, ukształtowana poprzez procesy glebotwórcze ze zwietrzeliny skalnej w wyniku oddziaływania klimatu i organizmów żywych, przy określonej rzeźbie terenu, w określonym przedziale czasu, często przy wpływie działalności człowieka. Gleba jest integralnym składnikiem ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych.

Światowy Dzień Gleby – święto obchodzone 5 grudnia by uczcić rolę gleby jako kluczowego komponentu środowiska przyrodniczego i niezbędnego czynnika warunkującego przetrwanie i dobrobyt ludzkości.

Bielicowanie – proces glebotwórczy charakterystyczny dla mało aktywnych biologicznie, ubogich w składniki pokarmowe gleb piaskowych w borach sosnowych lub świerkowych klimatu wilgotnego, umiarkowanego i chłodnego. Bielicowanie polega na wypłukiwaniu z górnych części gleby niektórych produktów rozkładu minerałów glebowych, głównie tlenków i wodorotlenków glinu i żelaza, krzemionki, fosforu, manganu i in., przemieszczaniu ich w dół i wytrącaniu w środkowej części profilu. W rezultacie w górnych poziomach gleb bielicowych pozostaje biały kwarc.

Błoto – zawiesina koloidalna zawierająca mieszaninę cząstek gleby, mułu i gliny.

Butwienie – proces rozkładu w glebie materii organicznej pochodzącej ze szczątków roślinnych i zwierzęcych. W jego efekcie ok. 50–70% tych szczątków może ulec mineralizacji. Zachodzi w warunkach tlenowych (aerobowych) – w przeciwieństwie do gnicia następującego w warunkach beztlenowych (anaerobowych). Proces ma charakter enzymatyczny i następuje w wyniku działalności saprotroficznych bakterii i grzybów. Butwienie dotyczy głównie materiału roślinnego, podczas gdy białka i węglowodany ulegają głównie rozpadowi gnilnemu i fermentacji.

Darń – zwarta okrywa m.in. łąk i pastwisk, składająca się głównie z trawy i roślin motylkowatych lub też z samej trawy i tworząca trawnik. Poprzez gęsty system korzeni roślin silnie wiąże się z wierzchnią warstwą gleby. Darń pocięta na płaty służy do zabezpieczania przed erozją skarp, grobli, nasypów i stromych zboczy.

Frakcja granulometryczna – populacja ziaren (cząstek) mineralnych o określonej wielkości występująca w materiale glebowym.

Gleboznawca — osoba zajmująca się badaniem i opisem gleb. W celu poznania genezy, właściwości oraz przydatności dla rolnictwa gleb na określonym terenie gleboznawca prowadzi prace terenowe, laboratoryjne i kameralne. Uczestniczy również w pracach związanych z ochroną oraz racjonalnym zagospodarowaniem gleb.

Klasyfikacja gleb leśnych Polski – systematyka gleb stosowana przez Lasy Państwowe dla obszarów leśnych na obszarze Polski.

Klasyfikacja gleb WRB – międzynarodowy standard systematyki i nomenklatury gleb.

Kompleks sorpcyjny – stosowane w gleboznawstwie określenie stałych składników gleby – mineralnych, organicznych i organiczno-mineralnych – biorących w glebie udział w wymiennej sorpcji jonów z roztworu glebowego, w tym biogenów przekazywanych roślinom.

Kwasy fulwowe – organiczne związki chemiczne o charakterze kwasowym będące częścią próchnicy glebowej. Są one dobrze rozpuszczalne w wodzie, alkoholu, alkaliach oraz w kwasach mineralnych.

Kwasy humusowe, kwasy próchnicowe – mieszanina wielkocząsteczkowych związków organicznych o zmiennym składzie i charakterze kwasowym, wchodzących w skład próchnicy glebowej i roztworów wód naturalnych. Tworzą się one w biochemicznych procesach rozkładu związków organicznych budujących żywe organizmy. Budowa tych wyjątkowo skomplikowanych związków nie jest jeszcze do końca poznana, dlatego najczęściej rozpatruje się je na zasadzie różnic pomiędzy różnymi rodzajami tych substancji.

Minerały glebowe – nieorganiczna część substancji glebowych, produkty wietrzenia magmowych, metamorficznych lub osadowych skał macierzystych lub związki powstające w czasie powstawania gleby. Poza składnikami mineralnymi w strukturze gleby występują stałe cząstki organiczne (próchnica), organiczno-mineralne, roztwór glebowy, gazy oraz organizmy żywe (edafon).

Próchnica (humus) – bezpostaciowe, organiczne szczątki w różnym stadium mikrobiologicznego i fizykochemicznego procesu rozkładu, głównie roślinne, nagromadzone w glebie albo na jej powierzchni. Stanowi 70–80% materii organicznej gleby. Próchnica dzieli się na prehumus, będący jeszcze nie całkiem zhumifikowanymi szczątkami organicznymi, oraz humus, czyli bezpostaciowe produkty zaawansowanej humifikacji resztek roślinnych i zwierzęcych. Zależnie od rozpatrywanych właściwości, stosowane są różne określenia próchnicy:próchnica iluwialna próchnica kwaśna próchnica nadkładowa próchnica nasycona

Odkrywka glebowa – wkop w pokrywie glebowej wykonywany w celu przeprowadzenia jej badań. Wykonanie odkrywki glebowej pozwala dokonać opisu profilu glebowego, określić podstawowe właściwości gleby oraz pobrać próbki do dalszych szczegółowych analiz laboratoryjnych. Odkrywkę glebową lokalizuje się w miejscu reprezentatywnym dla większego obszaru, możliwie jednorodnego pod względem litologii, rzeźby, stosunków wodnych i sposobu użytkowania. Nie powinno się jej wykonywać w pobliżu zabudowań, dróg, rowów itp. ponieważ w ich pobliżu układ poziomów genetycznych gleby jest zwykle zaburzony.

Oglejenie, proces glejowy – proces będący wynikiem reakcji redoks w glebie przejawiający się barwnymi zmianami materiału glebowego. Jego efektem jest oglejenie, które jest cechą morfologiczną gleby obserwowaną podczas opisu odkrywki glebowej. Objawia się ono występowaniem barw glejowych: sinoniebieskich, często w towarzystwie rdzawych wytrąceń.

Orsztyn - forma konkrecji występująca w silnie zbielicowanych glebach bielicowych, bielicach i glejobielicach. Jest to scementowana ciemnobrunatna forma poziomu iluwialnego, powstała przy szczególnie intensywnym i długotrwałym procesie bielicowania. Wytrącenia amorficznych form glinu, żelaza i próchnicy tworzą warstwę trudną do sforsowania dla wody i korzeni drzew.

Pedon – graniastosłup wyodrębniony w glebie, który ma wszystkie właściwości charakterystyczne dla tej gleby i pozwala na rozpoznanie całego układu poziomów genetycznych (profilu); ma powierzchnię kilku metrów kwadratowych i głębokość od kilkudziesięciu centymetrów do ok. 2 metrów.

Pojemność wymiany kationów, PWK – część pojemności glebowego kompleksu sorpcyjnego dotycząca wymiennej adsorpcji kationów z roztworu glebowego; jedna z cech gleby decydujących o jej żyzności. Definicja i symbol PWK zostały przyjęte przez Zespół Fizykochemii Gleb PTG jako odpowiednik ang. cation exchange capacity (CEC) lub niem. Austauschkapazitat.

Poziom diagnostyczny gleby – poziom glebowy o ściśle zdefiniowanych cechach, które są ilościowe i mierzalne.

Poziom lub warstwa organiczna – poziom glebowy lub warstwa glebowa, w których nagromadzona materia organiczna, o różnym stopniu przeobrażenia i rozkładu, stanowi znaczną część objętości materiału i decyduje o ich strukturze i właściwościach fizykochemicznych.

Poziom wzbogacania (B) – jeden z głównych poziomów genetycznych gleby wydzielanych przy opisie profilu glebowego oznaczany literą B. Występuje on pomiędzy poziomem organicznym (O), próchnicznym (A) albo eluwialnym (E), a poziomem glejowym (G), poziomem lub warstwą materiałów macierzystych (C) albo podłożem skalnym (R). Jest to poziom mineralny, na tyle przekształcony przez procesy glebotwórcze, że struktury skały macierzystej są słabo widoczne lub wcale się nie zaznaczają.

Próchnica (humus) – bezpostaciowe, organiczne szczątki w różnym stadium mikrobiologicznego i fizykochemicznego procesu rozkładu, głównie roślinne, nagromadzone w glebie albo na jej powierzchni. Stanowi 70–80% materii organicznej gleby. Próchnica dzieli się na prehumus, będący jeszcze nie całkiem zhumifikowanymi szczątkami organicznymi, oraz humus, czyli bezpostaciowe produkty zaawansowanej humifikacji resztek roślinnych i zwierzęcych. Zależnie od rozpatrywanych właściwości, stosowane są różne określenia próchnicy:próchnica iluwialna próchnica kwaśna próchnica nadkładowa próchnica nasycona

Próchniczo-mineralne sorbenty glebowe – połączenia składników mineralnych gleby i składników organicznych, tworzące – wraz z minerałami glebowymi i próchnicą – glebowy kompleks sorpcyjny.

Próchnienie – suchy proces gnilny powodujący rozkład tkanek wywoływany głównie przez grzyby. Próchnienie powoduje np. rozkładanie drewna, rozkład liści w ściółce. W wyniku rozkładu powstaje próchno.

Punkt trwałego więdnięcia, współczynnik trwałego więdnięcia, PTW, PWP – zawartość wody w glebie, przy której rośliny trwale więdną. Więdnięcie to ustępuje jedynie, gdy zawartość wody w glebie wzrośnie. Jeśli susza jest długotrwała, prowadzi do śmierci rośliny. Wartość PWP jest zależna od gatunku rośliny i właściwości fizycznych gleby. Dla różnych typów ekologicznych roślin mieści się w granicach od -1 do -4 MPa. Trwałe więdnięcie następuje, gdy potencjał wody w glebie jest niższy od potencjału w roślinie i woda nie może być dalej pobierana.

Roztwór glebowy – składnik biotopu ekosystemu glebowego – habitat wielu gatunków edafonu, źródło wody i soli mineralnych, pobieranych przez korzenie roślin; ciecz wypełniająca wraz z powietrzem przestrzeń między organicznymi, mineralnymi i organiczno-mineralnymi cząstkami stałymi oraz adsorbująca się na ich powierzchni; roztwór soli mineralnych, związków organicznych i gazów oraz faza ciągła koloidów. Źródłami wody glebowej są opady atmosferyczne, wody gruntowe i spływy boczne, w ilościach zależnych m.in. od klimatu, morfologii gleby i rzeźby terenu. Zdolność do zatrzymywania wody w strukturze gleby jest konsekwencją działania sił adsorpcji, sił kapilarnych i innych, zróżnicowanych w różnych typach gleb.

Ruda darniowa, rudawiec – wytrącenia uwodnionych tlenków żelaza, które wraz z domieszką koloidalnej krzemionki, frakcji ilastej czy fosforanów spajają okruchy mineralne i szczątki organiczne, tworząc w profilu glebowym różnej wielkości czarnobrunatne bryły lub trudne do przebicia warstwy. Rudy darniowe tworzą się w obniżeniach terenu. Połączone jest to z wahaniami zwierciadła wody gruntowej, zasobnej w rozpuszczalne związki żelaza. Rudawiec może znacząco utrudniać rozwój systemu korzeniowego roślin i głęboką uprawę gleby.

Rudawiec – warstwa osadu lub poziom glebowy powstały poprzez wytrącenia uwodnionych tlenków żelaza. Rudawiec występuje w obrębie profilu glebowego i przyjmuje formę scementowanych, rdzawych brył, soczewek lub warstw. Stanowi on przeszkodę mechaniczną i chemiczną dla rozwoju korzeni roślin.

Struktura gleby – stan zagregowania cząstek elementarnych fazy stałej gleby. Uwzględnia ona kształt, wielkość, trwałość, sposób wewnętrznego powiązania i układ przestrzenny oddzielnych fragmentów tworzywa glebowego dominujące w danej glebie albo poziomie glebowym. Innymi słowy jest to stan fizyczny budowy wewnętrznej gleby określany wielkością, kształtem, układem i zespoleniem poszczególnych cząstek lub agregatów mineralnej i organicznej części gleby.

Szkielet glebowy – część mineralna gleby obejmująca frakcje granulometryczne o średnicy większej niż 2 mm. Do szkieletu gleby zalicza się żwir i kamienie, a także głazy i bloki, które występują w materiale glebowym.

The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms – ostatnia praca naukowa Karola Darwina, opublikowana w 1881, będąca pierwszą poważną rozprawą badawczą poświęconą dżdżownicom.

Wietrzenie – rozpad mechaniczny i rozkład chemiczny skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi i w jej powierzchniowej strefie zwanej strefą wietrzenia . Produktami wietrzenia są między innymi: zwietrzelina, rumowisko, glina, arkoza.

Zasolenie gleb – udział zawartości soli w glebie. Zasolenie może być spowodowane naturalnymi procesami, takimi jak wietrzenie minerałów, ruch wód gruntowych i stopniowe wycofywanie się oceanu, lub powstać w wyniku sztucznych procesów, takich jak nawadnianie i używanie soli drogowej. Zasolenie gleby mierzy się za pomocą pomiarów przewodnictwa elektrycznego. Zasolenie można badać również, analizując pH gleby.