40 Historia astronomii

Almagest, zwany też Mathematike Syntaxis, Mathematikes Sýntaxeos, Megále Sýntaxis, Megae syntaxis tes astronomia ; jeden z tłumaczy (Al-Hadżdżadż) nazwał go Kitab al-Midżisti, stąd wziął się tytuł Almagest – dzieło Klaudiusza Ptolemeusza napisane ok. roku 140, zawierające kompendium ówczesnej wiedzy astronomicznej, matematyczny wykład astronomii geocentrycznej.

Antychton – hipotetyczne ciało niebieskie w jednej z antycznych koncepcji Wszechświata, którego istnienie miał według relacji Arystotelesa postulować Filolaos. Planeta ta obiegałaby tzw. ogień centralny w ciągu jednej doby, tak jak Ziemia. Poruszając się symetrycznie względem Ziemi i znajdując się po przeciwnej stronie centralnego ciała układu, którym nie było Słońce, byłaby niedostrzegalna z zamieszkanej części kulistej Ziemi. Niedostrzegalne z Ziemi miało być również to centralne ciało, tak jak np. Ziemia z niewidocznej części Księżyca, wskutek synchronizacji ruchu orbitalnego z rotacją naszej planety. Słońce i Księżyc miały odbijać na Ziemię życiodajne światło, którego źródło znajdowało się w środku Wszechświata.

Symbole astronomiczne – symbole wykorzystywane do oznaczania różnych ciał niebieskich, tworów teoretycznych i obserwowanych zjawisk astronomicznych.

Atlas Coelestis – atlas nieba, stworzony na podstawie obserwacji pierwszego Astronoma Królewskiego Johna Flamsteeda, wydany pośmiertnie w 1729 roku.

Atlas Farnezyjski – rzymska marmurowa kopia z II wieku rzeźby hellenistycznej przedstawiającej postać Atlasa. Rzeźba anonimowego artysty od 1800 jest przechowywana w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Neapolu. Posąg ma 210 centymetrów wysokości oraz 65 cm średnicy. Nazwa Farnezyjski nawiązuje do przejęcia posągu przez kardynała Alessandro Farnese na początku XVI wieku oraz jego wystawę w Pałacu Farnese w Capraroli.

Autograf De revolutionibus Mikołaja Kopernika – rękopis sześciu ksiąg De revolutionibus orbium coelestium (1543) Mikołaja Kopernika spisany w latach 1520–1541, od 1956 przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

De revolutionibus orbium coelestium – dzieło Mikołaja Kopernika, które zawiera wykład heliocentrycznej i heliostatycznej budowy wszechświata. Na owe czasy stanowiło przewrót w nauce i ówczesnym światopoglądzie. Ukazało się drukiem w Norymberdze w 1543. Składa się z sześciu ksiąg.

Dysk z Nebry – brązowy dysk z epoki brązu, pochodzący z miejscowości Nebra (Unstrut) w kraju związkowym Saksonia-Anhalt w Niemczech. Został odkryty wraz z kilkoma innymi zabytkami brązowymi w lipcu 1999 roku za pomocą wykrywacza metali przez dwójkę poszukiwaczy skarbów rabujących znajdujące się w pobliżu Nebry kurhany. Byli to Henry Westphal i Mario Renner. Mężczyźni ci wpadli w lutym 2002 roku w Bazylei w ręce szwajcarskiej policji przy próbie wywiezienia Dysku z Nebry za granicę. Zabytek został przekazany w ręce głównego archeologa kraju związkowego Saksonia-Anhalt, Haralda Mellera. Dzięki zeznaniom poszukiwaczy skarbów udało się ustalić miejsce znalezienia – wzniesienie Mittelberg w gminie Ziegelroda. Obszar ten był zamieszkany już w neolicie. W okolicy znajduje się ok. tysiąca kurhanów.

Ekwant, punkt wyrównawczy – pojęcie wprowadzone do teorii geocentrycznej przez Ptolemeusza, pozwalające na dokładniejszy opis ruchu planet. Był to punkt położony na linii łączącej środek koła deferentu i Ziemię, względem którego ciało niebieskie miało stałą prędkość kątową.

Teoria geocentryczna – zdezaktualizowana teoria budowy Wszechświata, której istotą jest założenie, że nieruchoma Ziemia znajduje się w centrum Wszechświata, a wokół niej krążą pozostałe ciała niebieskie: Księżyc, planety, Słońce oraz sfera gwiazd stałych.

Gwiazdy stałe – historyczna nazwa obiektów niebieskich, które dla ziemskiego obserwatora, nie wyposażonego w przyrządy astronomiczne, nie zmieniają swego położenia względem siebie, tworząc m.in. gwiazdozbiory (konstelacje) na sferze niebieskiej.

Harmonia Macrocosmica – atlas nieba opracowany przez Andreasa Cellariusa i opublikowany w 1660 roku przez Johannesa Janssoniusa. Pierwsza część atlasu na miedzianych blachach przedstawia systemy świata Ptolemeusza, Mikołaja Kopernika i Tycho Brahe. Na końcu znalazły się klasyczne mapy gwiazd oraz chrześcijańskie konstelacje stworzone przez Juliusa Schillera w jego pracy Coelum Stellatum Christianum z 1627 roku. Ponieważ atlas oprócz systemu kopernikańskiego zawierał również przyjęty przez Kościół katolicki model świata, Harmonia Macrocosmica nie znalazła się na Indeksie ksiąg zakazanych.

Heliocentryzm – teoria budowy Układu Słonecznego, według której w wersji historycznej Słońce znajduje się w środku Wszechświata, zaś w jego współczesnym wydaniu w centrum Układu Słonecznego jest Słońce, a wszystkie planety, łącznie z Ziemią, je obiegają.

Intihuatana – rytualny kamień w Ameryce Południowej związany z zegarem astronomicznym lub kalendarzem Inków. Jego nazwa pochodzi z języka keczua i oznacza tarczę wiążącą słońce. Najbardziej znanym stanowiskiem Intihuatany jest stanowisko archeologiczne znajdujące się w Machu Picchu w Peru. Poza Machu Picchu stanowisko zegara słonecznego Intihuatana występuje w miejscowości Písac. Ich główną rolą była obserwacja położenia Słońca w czasie równonocy wiosennej i równonocy jesiennej.

Kanon Ptolemeusza, zwany też Kanonem królów – lista wymieniająca w porządku chronologicznym imiona i długość panowania władców Babilonii i Egiptu używana przez astronoma Ptolemeusza z Aleksandrii do datowania zjawisk astronomicznych. Jedno z ważniejszych źródeł w badaniach nad chronologią starożytnego Bliskiego Wschodu.

Kodeks drezdeński – oryginalny, majański, rękopiśmienny dokument, zabytek cywilizacji Majów, zawierający informacje astronomiczne.

Kodeks Grolier – prekolumbijska księga astronomiczna, jeden z czterech znanych kodeksów Majów. Autentyczność dokumentu budzi wątpliwości. Kodeks po raz pierwszy pojawił się w prywatnej kolekcji w XX wieku, jego właściciel pokazał go publicznie w nowojorskim Grolier Club(ang.), od którego kodeks wziął swoją nazwę. Składa się z fragmentu majańskiej książki, zawierającego uproszczony opis astronomiczny wędrówki planety Wenus po nocnym niebie.

Kokino – stanowisko archeologiczne w północno-wschodniej Macedonii Północnej z pozostałościami megalitycznego obserwatorium astronomicznego.

Konflikt Galileusza z Kościołem katolickim – określenie sekwencji zdarzeń, rozpoczętej wydaniem przez inkwizycję decyzji w sprawie teorii heliocentrycznej w lutym 1616 r., a zakończona procesem Galileusza i skazaniem go za herezje w rozumieniu natury dyscyplinarnej, czyli złamanie zakazu, a nie teologicznej lub doktrynalnej.

Kość z Ishango – narzędzie wykonane z kości datowane na epokę górnego paleolitu. Jest to ciemnobrązowa długa kość strzałkowa pawiana, z umieszczonym na jednym z końców ostrym kawałkiem kwarcu, który być może służył do grawerowania. Na kości tej wykonano trzy rzędy pogrupowanych po kilka, kilkanaście nacięć rysami różnej długości.

Kwadrant – przyrząd stosowany w astronomii, nawigacji i artylerii.Dawny przyrząd do wyznaczania położenia gwiazd. Miał kształt ćwiartki okręgu z naniesioną podziałką kątową, po której przesuwał się przeziernik. Znany już w starożytnej Grecji, stosowany jeszcze w XVII w. W nawigacji morskiej prosty kwadrant używany był równolegle z laską Jakuba do końca XVI wieku. Niektóre wczesne kwadranty zamiast podziałki w stopniach miały zaznaczone szerokości geograficzne ważnych portów. Później wyparty przez kwadrant Davisa, oktant i wreszcie sekstant. Przyrząd służący do pomiaru kątów w płaszczyźnie pionowej, używany obecnie m.in. w artylerii do pomiaru kątów podniesienia lufy i sprawdzenia dokładności wskazań celownika działa.

Linia południkowa – dawny instrument astronomiczny, służący do pomiaru wysokości Słońca na niebie, a w ten sposób – do dokładnego określania czasu południa, czyli momentu, kiedy danego dnia Słońce znajduje się najwyżej na sferze niebieskiej.

Mechanizm z Antykithiry, mechanizm z Andikitiry – starożytny mechaniczny przyrząd zaprojektowany do obliczania pozycji ciał niebieskich. Znaleziony został we wraku obok greckiej wyspy Andikitira, między Kíthirą a Kretą, datowany na lata 150–100 p.n.e. Do czasu XVIII-wiecznych zegarów nie jest znany żaden mechanizm o podobnym stopniu złożoności. Urządzenie jest prezentowane w kolekcji Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach.

Nabta Playa (arab:نبتة) – wyschnięte jezioro na terenie Pustyni Zachodniej w muhafazie Nowa Dolina w południowym Egipcie.

De libris revolutionum Copernici narratio prima – abstrakt do kopernikańskiej teorii heliocentrycznej napisany przez Georga Retyka i wydany w Gdańsku w 1540 roku pod tytułem Narratio prima. Jest to wstęp do dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium opublikowanego w 1543 roku w dużej mierze za namową Retyka. Narratio prima to pierwsza drukowana publikacja głosząca o teorii heliocentrycznej.

Obserwatorium słoneczne w Goseck – najstarsze ze znanych i najlepiej zbadane w Europie dzięki analizie zdjęć lotniczych w 1991. W trakcie wykopalisk archeologicznych rozpoczętych w 2002 przez dwóch archeologów z Uniwersytetu w Halle odkryto kopiec, rów oraz pozostałości dwóch koncentrycznych palisad drewnianych datowanych na lata 4800 - 4900 p.n.e. Dalsze badania zidentyfikowały 3 bramy, z których południowo-wschodnia wyznacza wschód a południowa-zachodnia zachód słońca w czasie zimowego przesilenia. Na tej podstawie krąg został uznany za obserwatorium słoneczne.

Selenographia: sive Lunae Descriptio – praca autorstwa Jana Heweliusza, wydana w 1647 roku.

Sen Scypiona – opowiadanie autorstwa Marka Tulliusza Cycerona o eschatologicznej wizji sennej Scypiona Afrykańskiego Młodszego. Cyceron napisał je jako zakończenie wielkiego dzieła „O Rzeczypospolitej”, z którego przetrwały tylko fragmenty. Sen Scypiona w rękopisach średniowiecznych zachował się jako osobny utwór. Wywarł on wielki wpływ na europejską literaturę, kulturę, sztukę i naukę.

Sfera armilarna – przyrząd astronomiczny, będący modelem sfery niebieskiej, służący do wyznaczania współrzędnych równikowych i ekliptycznych. Używany od starożytności do XVI wieku, m.in. przez Mikołaja Kopernika.

Stonehenge – jedna z najsłynniejszych europejskich budowli megalitycznych, pochodząca z epok neolitu i brązu. Kromlech ten położony jest w odległości 13 km od miasta Salisbury w hrabstwie Wiltshire w południowej Anglii. Najprawdopodobniej związany był z kultem Księżyca i Słońca. Księżyc mógł symbolizować tutaj kobietę, Słońce – mężczyznę. Składa się z wałów ziemnych otaczających duży zespół stojących kamieni. Obiekt od 1986 roku jest wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO wraz z Avebury oraz innymi okolicznymi stanowiskami neolitycznymi. Stonehenge ma status Scheduled Ancient Monument od 1882 roku, kiedy wprowadzono pierwszą legislację w celu ochrony historycznych zabytków w Wielkiej Brytanii. Właścicielem Stonehenge jest Korona Brytyjska, a zarządza nim organizacja English Heritage.

Sygnał Wow! – silny sygnał radiowy odebrany przez dr. Jerry’ego R. Ehmana 15 sierpnia 1977 roku przy pomocy radioteleskopu Big Ear, należącego do Uniwersytetu Stanu Ohio, który od 1973 roku prowadził nasłuch nieba w ramach programu poszukiwania inteligencji pozaziemskiej SETI. Odkrycie przyciągnęło dużą uwagę jako potencjalny sztucznie wytworzony i pochodzący spoza Układu Słonecznego sygnał, trwający 72 sekundy. Później sygnału nie zaobserwowano.

Tablice alfonsyńskie – średniowieczne tablice, w których znajdują się dane do obliczania pozycji Słońca, Księżyca i planet względem gwiazd stałych.

Tablice rudolfińskie – katalog astronomiczny wydany w 1627 roku przez Johannesa Keplera.

Tabliczka Wenus z czasów Ammi-saduqi – zapis obserwacji Wenus pochodzących z drugiego tysiąclecia przed naszą erą, wykonany pismem klinowym. Tabliczka ta została wykonana z mokrej gliny, a następnie wysuszona tak, by stwardniała. Jej wymiary to: wysokość 17,14 cm, szerokość 9,2 cm i grubość 2,22 cm. Pochodzi ona ze starożytnej Niniwy z czasów króla Ammi-saduqi.

Torquetum – dawny przyrząd astronomiczny. Umożliwiał pomiary współrzędnych ciał niebieskich w trzech układach: horyzontalnym, równikowym i ekliptycznym oraz umożliwiał konwersję pomiędzy tymi układami bez wykonywania dodatkowych obliczeń.

Triquetrum – wynaleziony w starożytności przyrząd służący do obserwacji astronomicznych, udoskonalony przez Klaudiusza Ptolemeusza w II wieku. Zbudowany z dwu przecinających się ramion podwieszonych do pionu. Służył do pomiaru odległości kątowej ciał niebieskich i ich ruchu na niebie.

Historia poglądów dotyczących powstania i ewolucji Układu Słonecznego sięga początków XVII wieku. Mimo że teorie dotyczące początku i losów całego świata sięgają najstarszych znanych źródeł pisanych, to jednak przez większość czasu nie były one powiązane z istnieniem Układu Słonecznego, ponieważ nie było jeszcze wiadomo, że Układ Słoneczny, w obecnym znaczeniu tego pojęcia, w ogóle istnieje. Pierwszym krokiem w kierunku współczesnej teorii powstania i ewolucji Układu Słonecznego było opublikowanie przez Mikołaja Kopernika teorii heliocentrycznej, która umieściła Słońce pośrodku systemu i Ziemię na orbicie wokół niego. Ten pomysł był rozważany od tysiącleci, jednak został powszechnie zaakceptowany dopiero pod koniec XVII wieku. Pierwsze odnotowane użycie pojęcia „Układ Słoneczny” pochodzi z 1704 roku.

Uranometria – atlas nieba przygotowany przez niemieckiego astronoma Johanna Bayera i wydany w 1603 roku w Augsburgu przez Christophorusa Mangusa. Był to pierwszy atlas nieba, który obejmował całą sferę niebieską. Zawierał 51 map, po jednej dla każdej z 48 konstelacji Ptolemeusza, jedną zawierającej 12 konstelacji nieznanych Ptolemeuszowi nieba południowego oraz dwie planisfery z opisami Synopsis coeli superioris borea i Synopsis coeli inferioris austrina.

Wielka Debata – debata astronomiczna stoczona 26 kwietnia 1920 roku pomiędzy Harlowem Shapleyem a Heberem Curtisem w Muzeum Historii Naturalnej w Waszyngtonie. Treścią debaty były zacięte dyskusje dotyczące natury obserwowanych na niebie mgławic spiralnych oraz rozmiarów Wszechświata. Harlow Shapley był błędnie przekonany, że należą one do naszej ogromnej Galaktyki, gdyż nie istnieją inne galaktyki. Jednocześnie jako pierwszy prawidłowo postulował znacznie większe niż wtedy przypuszczano rozmiary naszej Galaktyki. Heber Curtis twierdził natomiast, że mgławice spiralne są oddzielnymi galaktykami.

Zegar astronomiczny – rodzaj zegara wyposażonego w mechanizm oraz specjalne tarcze pozwalające na pokazanie czasu zjawisk astronomicznych takich jak np. względne położenie Słońca, Księżyca, gwiazdozbiorów zodiakalnych, wiek i fazę Księżyca, położenie Słońca na ekliptyce i bieżący znak zodiaku, czas gwiazdowy i inne dane astronomiczne, takie jak węzły Księżyca lub gwiazd z obrotową mapą.