WCapitulare de Villis vel curtis imperii – kapitularz o włościach, dokument wydany najprawdopodobniej w latach 771-800, w ostatnich latach panowania Karola Wielkiego. Tekst dokumentu wymienia w przypadkowej kolejności zalecenia i przepisy dotyczące sposobów zarządzania dobrami królewskimi. Kapitularz w założeniu miał być częścią reformy karolińskiego rządu i administracji. Dokument był przypisywany także Ludwikowi Pobożnemu synowi Karola Wielkiego.
WCech, w języku staropolskim Gilda, słowo pochodzące z języka dolnoniemieckiego „die Gilde”, ze staronordyjskiego gildi – nazwa oznaczająca zebranie, stowarzyszenie, następnie cech rzemieślniczy – organizacja samorządu rzemieślniczego o charakterze społeczno-zawodowym, częściowo również gospodarczym, zrzeszająca rzemieślników jednego lub kilku pokrewnych zawodów, mająca na celu:podnoszenie kwalifikacji zawodowych, utrwalanie więzi środowiskowych, postaw zgodnych z zasadami etyki i godności, prowadzenie na rzecz członków działalności społeczno-organizacyjnej, oświatowej i gospodarczej, reprezentowanie interesów członków wobec organów władzy i administracji oraz sądów.
WCyrhlenie – rodzaj gospodarki żarowej polegający na otrzymywaniu polan przez wypalanie lasu. Wypalanie lasu było najprostszym, wymagającym najmniej wysiłku sposobem otrzymania polany, jednak bynajmniej nie tak łatwym, jak mogłoby się to wydawać. Należało to zrobić tak, aby otrzymać polanę tylko na zaplanowanym, nadającym się do tego celu obszarze, nie spalić zaś całego lasu.
WDwupolówka – przemienna forma uprawy dwóch pól. Jedno pole obsiewano zbożem jarym lub ozimym, a drugie ugorowano, aby zapobiec nadmiernemu wyjaławianiu gleby. W kolejnym roku uprawiano pole poprzednio ugorowane. Dwupolówka rozwinęła się w następstwie systemu żarowego. W Polsce dopiero w XIII wieku powoli zaczęła ustępować miejsca bardziej skomplikowanej trójpolówce.
WGrosz praski – srebrna moneta czeska wprowadzona przez Wacława II w 1300 r. Była bita do 1547 r. Stała się najpopularniejszą monetą obiegową i przeliczeniową w średniowiecznej, środkowej Europie. W Polsce nazywany również groszem czeskim lub groszem szerokim.
WGrzywna – jednostka masy używana w średniowieczu w Polsce, Czechach i na Rusi oraz jednostka płatnicza. Jedna grzywna oznaczała masę pół funta.
WHanza, Liga Hanzeatycka, Związek Hanzeatycki – związek miast handlowych Europy Północnej z czasów średniowiecza i początku ery nowożytnej. Miasta należące do związku popierały się na polu ekonomicznym, utrudniając pracę kupcom z miast nienależących do związku, jednocześnie zaś stwarzały realną siłę polityczną i niekiedy wojskową.
WJarmark – rodzaj targu średniowiecznego o znaczeniu ponadlokalnym, będącego centrum wymiany towarów handlu dalekosiężnego.
WKomora celna – organ administracji państwowej dokonujący kontroli celnej w przedrozbiorowej Polsce i w Królestwie Polskim. Miejsce pobierania cła. Obecnie urząd celny.
WKonie w średniowieczu różniły się wielkością, budową i rasą od dzisiejszych. Były np. przeciętnie mniejsze. Były też istotniejsze dla społeczeństwa niż dziś, odgrywały kluczową rolę w walce, rolnictwie i transporcie.
WLatyfundium – ogromna posiadłość ziemska należąca do jednej osoby lub organizacji, np. religijnej, stanowiąca podstawę potęgi materialnej i znaczenia politycznego jej właściciela.
WLokacje łanów opuszczonych – rękopis Mikołaja Kopernika z lat 1516-1521 należący do serii kapitulnych ksiąg gospodarczych z przełomu XV i XVI wieku.
WŁan – dawna jednostka podziału pól wspólnoty w średniowiecznej Europie Zachodniej. Jednostka ta służyła pomiarom powierzchni i długości ziemi przeznaczonej pod zasiewy, zgodnie z przywilejem nadanym osadnikowi przez głowę panującą. W Polsce i w Czechach od XIII wieku była to jednostka miernicza dla określania rozmiarów podstawy uposażenia chłopa osadzonego na wsi na prawie magdeburskim.
WŁańcuchówka – typ wsi zakładanej w średniowieczu na prawie niemieckim na zalesionych obszarach górskich. Forma ta była rozpowszechniona w okresie kolonizacji przedkarkonoskiej części Śląska, południowej Małopolski oraz Rusi Halickiej.
WMieszczaństwo – stan społeczny składający się z obywateli miast, czyli osób wolnych, podlegających prawu miejskiemu, uformowany w średniowieczu. Po upadku państwa stanowego klasa społeczna, nazywana częściej burżuazją ; rzadziej mieszczaństwem nazywa się ogół mieszkańców miast. Ze względu na ideologiczne pejoratywne nacechowanie pojęć „mieszczaństwo” i „burżuazja” współczesna socjologia używa chętniej i częściej określenia klasa średnia.
WMonarchia feudalna – ustrój, w którym panuje tzw. system feudalny. Całość władzy formalnie jest w rękach monarchy, którego władza jest dziedziczna albo elekcyjna.
WSzlak od Waregów do Greków, wielka droga od Normanów do Grecji lub szlak wschodni – szlak handlowy łączący we wczesnym średniowieczu Skandynawię z Konstantynopolem i Bliskim Wschodem za pośrednictwem sieci rzek. Odkryty i wykorzystywany przez wikińskich Waregów, służył zarówno wyprawom handlowym, jak i łupieżczym. Efektem istnienia szlaku było powstanie w IX wieku Rusi.
WPańszczyzna – w okresie feudalizmu obowiązek przymusowej pracy w formie renty feudalnej, wykonywanej przez chłopów na rzecz właściciela ziemskiego w wymiarze ustalonym jednostronnie przez niego, bądź według norm zwyczajowych lub prawnych. Pierwotnie podstawą odrabiania pańszczyzny było posiadanie przez chłopów gospodarstw na ziemiach pańskich, później świadczenie wynikało z samego poddaństwa, na podstawie którego do odrabiania pańszczyzny zmuszono nawet chłopów nie posiadających ziemi. Dzień pracy pańszczyźnianej rozpoczynał się o świcie, a kończył o zmroku. W południe była przerwa, aby zjeść posiłek, który należało zabrać z domu. Na ziemiach polskich spóźnienie karano chłostą, zazwyczaj wymierzano 5 uderzeń kijem. Uzupełniająca konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa, podpisana 7 września 1956 roku w Genewie wymieniała pańszczyznę w ramach instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa. Pańszczyzna mogła też występować jako przymusowy najem do pracy, wówczas była przymusowa ale odpłatna.
WPartacz, także przeszkodnik, szturarz – dawniej rzemieślnik pracujący w mieście lub w jego pobliżu, nienależący do cechu mimo jego istnienia, często osiedlający się w nieobjętych prawem miejskim jurydykach. Partacze byli silnie zwalczani przez cechy, jako zagrażająca im konkurencja. Bronili się przed konfiskatą wyrobów, a także narzędzi pracy.
WParwus – drobna srebrna moneta czeska, która pojawiła się jako niższy stopień systemu groszowego wprowadzonego przez reformy Wacława II, utworzona na wzór włoskich parvi. Stanowiła równowartość 1/12 grosza.
WPospólstwo – grupa społeczna zamieszkująca miasta w okresie średniowiecza, średniozamożni rzemieślnicy, drobni kupcy i kramarze. Pospólstwo posiadało prawo miejskie, jednak patrycjat nie dopuszczał go do piastowania urzędów w mieście. Pospólstwo walczyło o wpływy w radach miejskich i w XV-XVI wieku w niektórych miastach uzyskało reprezentacje.
WPrawo składu – przywilej handlowy nadawany miastom lokacyjnym od XIII wieku, wywalczony przez miasta, polegający na nałożeniu na przejeżdżających przez miasto kupców obowiązku wystawienia na sprzedaż przewożonych towarów. Prawo składu rozwinęło się szczególnie w Europie Środkowej. Na ziemiach polskich jako pierwszy prawo uzyskał Wrocław (1274). Prawo składu straciło swe znaczenie w XVII-XVIII wieku.
WPrzymus drogowy – istniejący w średniowiecznej Europie obowiązek poruszania się kupców przewożących towary po określonych drogach, będących własnością władcy. Przy drogach tych były umiejscowione komory celne. Za użytkowanie swojej drogi panujący pobierał opłaty w postaci cła i myta. Przymus drogowy był niezbędnym uzupełnieniem prawa składu. Do przestrzegania przymusu drogowego, oprócz kar, kupców skłaniała opieka władcy nad wyznaczonymi drogami. Od końca XIII wieku większe miasta starały się o przywileje zwalniające ich kupców od cła.
WPrzywilej targowy również oraz przywileje jarmarczne – w systemie prawnym średniowiecznej Europy Zachodniej prawo królewskie, jasno sprecyzowane pozwolenie (przywilej) dotyczące organizacji i obrotu handlowego w miejscach do tego wyznaczonych w formie targów i jarmarków. Przywilej określał liczbę dni targowych oraz wyznaczał miejsca do prowadzenia handlu. Źródła przywilejów targowych wynikały m.in. z przyjętego prawa magdeburskiego w części dotyczącej zakładania miast i wsi.
WRadło – narzędzie rolnicze wynalezione ok. 4000 r. p.n.e. w epoce neolitu, służące do spulchniania gleby bez jej odwracania. Pierwotne radło było wykonane z drewna i składało się z symetrycznej radlicy i grzędzieli. W późniejszym okresie radlica była wykonywana z żelaza. Radło mogło być ciągnięte przez człowieka lub zwierzęta pociągowe – woły i, później, konie. Na ziemiach polskich radło było stosowane do końca XII w., kiedy zostało wyparte przez sochę, która została z kolei wyparta przez pług.
WSystem żarowy, system ogniowy, gospodarka żarowa, gospodarka łazowa, trzebież żarowa – jeden z pierwszych rolniczych systemów użytkowania roli, wywodzący się z kopieniactwa i stosowany na terenach zalesionych. Polegał na tym, że las wypalano i w jego miejscu uprawiano przy pomocy prymitywnych narzędzi, np. kopaczki, zboża nawet przez kilkanaście lat stosując jednopolówkę, aż do wyczerpania gleby.
WWielki głód 1315–1317 – pierwszy z serii kryzysów na wielką skalę, które uderzyły w Europę na początku XIV wieku, powodując śmierć milionów ludzi na przestrzeni lat i znacząc wyraźny koniec wcześniejszego okresu rozwoju i dostatku między XI a XIII wiekiem. Zaczęło się od złej pogody w 1315, później klęski nieurodzaju trwały przez cały kolejny rok aż do lata 1317. Europie udało się podźwignąć z tego kryzysu dopiero w 1322. W tym okresie na niespotykaną skalę szerzyły się przestępstwa, choroby, dzieciobójstwo, a ludzie umierali masowo. Miało to wpływ na Kościół katolicki, państwa, społeczeństwa oraz kolejne klęski, które miały nastąpić w XIV wieku.
WZakupy, zakupieńcy, łac. servi emptici – niewolnicy, rodzaj niewolnej czeladzi w okresie średniowiecza w Polsce, wywodzącej się najczęściej z wolnych chłopów którzy zaciągnęli pożyczki w pieniądzu lub naturze. Ludzie zakupni, zakupi – ludność zależna na Rusi, Litwie, w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od średniowiecza do XVII wieku.
WZałaz, załazy, przyłazy, – w piastowskiej Polsce najemnicy rolni, robotnicy sezonowi, ludzie luźni, wędrowni, najmujący się do różnych prac pomocniczych.