21 Teoria i metodologia archeologii

Aerofotografia – dziedzina wykorzystywania fotografii, polegająca na wykonywaniu zdjęć z "lotu ptaka": balonów, samolotów, helikopterów, satelitów, spadochronów, latawców oraz modeli zdalnie sterowanych.

Archeologia biblijna – nauka, której celem jest odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych, czyli materialnych pozostałości działań ludzkich, zawężone pod względem terytorialnym do miejsc związanych z wydarzeniami opisywanymi w Biblii lub mających bezpośredni związek z jej powstaniem.

Archeologia eksperymentalna, to jedna z metod badawczych z dziedziny archeologii. Jej kolebką są kraje anglosaskie, tam też doczekała się największej liczby opracowań naukowych i podzieliła się na rodzaje w ramach klasycznego Thomsenowskiego podziału epok w archeologii. Jej celem jest stworzenie materiału porównawczego pomocnego w interpretowaniu materiału źródłowego pozyskanego w toku badań przeprowadzonych metodą wykopaliskową. Błędnie utożsamiana z działalnością stowarzyszeń "historii żywej", archeologia eksperymentalna zajmuje się badaniem technologii wymarłych cywilizacji, próbując rekonstruować przedmioty i techniki rzemieślnicze. Podczas doświadczenia istotne są czerpane z niego informacje, nie zaś wykonane obiekty czy artefakty. Metody tej używa się głównie podczas prac nad oszacowaniem nakładu pracy, rekonstrukcją narzędzi na podstawie np. śladów przez nie pozostawionych, oraz próbami przypisania funkcji nieznanym przedmiotom. Bardzo modna w latach 60., obecnie, po latach zastoju, przeżywa renesans dzięki zastosowaniu najnowszych technik badawczych wraz z rozwojem archeologii jako nauki przyrodniczo-humanistycznej o charakterze interdyscyplinarnym. W Polsce, z powodu braku zainteresowania ze strony środowiska naukowego oraz w związku z atakami metodologów archeologii na podstawy koncepcji tej metody, archeologia eksperymentalna nie jest uznawana za metodę naukową, a wnioski są traktowane jako niczym niepoparte spekulacje o charakterze popularyzatorskim.

Archeologia podwodna, prospekcja podwodna – rodzaj archeologii wyodrębniony na podstawie wykorzystywanych metod badawczych i środowiska badawczego.

Archeozoologia – dziedzina nauki z pogranicza humanistyki i zoologii. Jest pomocniczą dziedziną archeologii zajmującą się badaniem szczątków zwierzęcych odkrytych w czasie wykopalisk. Dostarcza wiedzy m.in. na temat pochodzenia zwierząt domowych oraz procesu domestykacji, czyli początków procesu oswajania dzikich zwierząt, ich udomowienia i hodowli. Jest też źródłem wiedzy o eksploatacji środowiska naturalnego przez człowieka.

Glinianka – wyrobisko górnicze po odkrywkowej eksploatacji gliny, często zalane wodą.

Kultura archeologiczna – zespół stale współwystępujących ze sobą na pewnym terytorium i w pewnym czasie charakterystycznych form źródeł archeologicznych.

Metoda biegunowa – w geodezji metoda pomiarów szczegółów terenowych. Polega na wyznaczaniu długości d osi celowej (odległości) od znanego punktu osnowy do punktu zdejmowanego oraz kąta α pomiędzy bokiem osnowy a osią celową.

Metoda magnetyczna – metoda archeologiczna polegająca na lokalizowaniu obiektów archeologicznych na podstawie wytwarzanych przez nie anomalii magnetycznych. Wykrywane zaburzenia są różnicą pomiędzy średnim natężeniem ziemskiego pola magnetycznego na danym terenie a jego wartością w konkretnym punkcie badanego stanowiska.

Metoda wcięcia kątowego – wykorzystywana w archeologii metoda pomiarowa służąca do lokalizacji obiektów i zabytków ruchomych względem stałych punktów pomiarowych.

Nubiologia zwana inaczej archeologią Sudanu – nauka będąca częścią archeologii zajmująca się kulturą materialną oraz dziejami Nubii, krainy historycznej znajdująca się w północno-wschodniej Afryce, w południowym Egipcie i północnym Sudanie między VI a I kataraktą. Twórcą terminu był Kazimierz Michałowski (1901–1981). Nubiologia jest nauką interdyscyplinarną dotyczącą szeroko pojętych dziejów i kultury Nubii, Etiopii i Koptów.

Reper – trwale stabilizowany znak geodezyjny osnowy wysokościowej o określonej rzędnej wysokościowej w przyjętym układzie odniesienia. Repery wykorzystywane są do wykonania niwelacji podczas przeprowadzania pomiarów geodezyjnych i są fizyczną realizacją państwowej osnowy wysokościowej. Wysokości reperów są określane za pomocą pomiarów metodą niwelacji geometrycznej lub techniką GNSS.

Skarb – jeden z podstawowych typów stanowisk archeologicznych. Termin odnosi się wyłącznie do ruchomych znalezisk, celowo składowanych przez jakąś osobę lub grupę. Obejmuje zespół cennych w danym okresie przedmiotów, fragmentów surowca, narzędzi lub broni ukrytych jako forma przechowywania majątku lub zdeponowanych w celach kultowych.

Stanowisko archeologiczne – każdy ślad materialnej działalności ludzkiej w przeszłości. Terminem tym określa się zwarty, oddzielony od innych podobnych, wycinek przestrzeni, w obrębie którego występują źródła archeologiczne wraz z otaczającym je kontekstem.

Stratygrafia – dział geologii historycznej zajmujący się ustalaniem wieku i przyczyn rozmieszczenia skał w skorupie ziemskiej.

Tabela stratygraficzna – schemat obrazujący przebieg historii Ziemi na podstawie następstwa procesów geologicznych i układu warstw skalnych. Obecnie przyjęta tabela stratygraficzna została ustalona przez Międzynarodową Komisję Stratygrafii (ICS).

Tell, także tall – typ stanowiska archeologicznego, utworzonego z nawarstwiających się wskutek długotrwałego osadnictwa, szczątków osad ludzkich. Po raz pierwszy zjawisko akumulacji poziomów stratygraficznych osadnictwa ludzkiego na stanowisku tego typu zostało zauważone przez Heinricha Schliemanna i Wilhelma Dörpfelda podczas prac wykopaliskowych w Troi w latach 70 i 80 XIX wieku. Pierwsze naukowe metody prac wykopaliskowych na tego typu stanowisku opracował William Flinders Petrie i Frederick J. Bliss podczas wykopalisk w Tell el-Hesi w latach 1890–1892.

Teoria kurhanowa – hipoteza zaproponowana w 1956 roku przez amerykańską archeolog litewskiego pochodzenia Mariję Gimbutas w monografii The Prehistory of Eastern Europe, Part I. Jest to model rozprzestrzeniania się języka praindoeuropejskiego, obejmujący w przybliżeniu lata 4400–2800 p.n.e. Teoria ta była stale modyfikowana przez autorkę, aż do lat 90. XX wieku. Nazwa pochodzi od dawnych zwyczajów pogrzebowych rozpowszechnionych na euroazjatyckim stepie – składania ciała w kurhanie.

Warstwa – w geologii jedna z podstawowych części ośrodka skalnego skał osadowych (osadów).

Wykopaliska archeologiczne – jedna z najważniejszych terenowych metod badawczych archeologii, polegająca na systematycznym i dokumentowanym fizycznym rozbiorze stanowiska archeologicznego na poszczególne jednostki stratygraficzne, w kolejności od najmłodszej do najstarszej.

Wykrywacz metalu – urządzenie, które wykorzystuje indukcję elektromagnetyczną do wykrywania metalu, zarówno w różnorodnych obiektach, jak i pod ziemią. Jeżeli znajduje się w pobliżu celu, obecność zostanie rozpoznana poprzez głośny dźwięk wytwarzany przez wykrywacz albo przez drganie igły we wskaźniku. Istnieją również detektory statyczne, np. w więzieniach lub lotniskach.