57 Twierdza Kraków

Bastion III „Kleparz” – standardowy fort reditowy z lat 1856–1859, znajdujący się przy ul. Kamiennej 2/4 w Krakowie. Jedyny zachowany w stanie niemal pierwotnym fort tego typu.

Bastion V „Lubicz” – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Pierwotnie standardowy fort reditowy z 1861-1866. Bliźniaczy do Bastionu III „Kleparz”.

Bateria B-44-5 – znajduje się w północno-zachodniej części III pierścienia Twierdzy Kraków, na terenie dawnej wsi Tonie, poza zasięgiem jej zabudowy, tuż obok ul. Łokietka – dawnej lokalnej drogi wiodącej od Toń poprzez Szydło i Trojadyn do ówczesnej komory celnej w Pokrątce, w odległości ok. 700 metrów od skrzyżowania ul. Łokietka z ul. Gaik i Na Zielonki. Zbudowano ją na opadającym łagodnie stoku wzgórza, na którego szczycie znajdował się fort pancerny główny 44 „Tonie”. Czoło baterii przebiega równolegle do krawędzi północno-zachodniego zbocza doliny Sudołu Białoprądnickiego. Na stoku wzgórza powyżej baterii, w odległości ok. 10 m od niej, usypano ponadto niewielki szaniec dla piechoty.

Bateria forteczna FB 36 Ostra Góra – obiekt Twierdzy Kraków należący do zespołu dzieł obronnych fortu „Bielany”. Powstał ok. roku 1887, rozbudowany ok. 1910 roku.

Brama forteczna Kościuszko – jeden z obiektów dawnej austriackiej Twierdzy Kraków. Powstała w 1908 roku, zburzono ją po 1920 roku.

Fort 38 Skała – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w 1878 roku jako fort półstały. W latach 1884–1886 został przebudowany na fort pancerny. Jest to pierwszy fort pancerny w Twierdzy Kraków. Stanowił zachodnie czoło Twierdzy Kraków. Należał do III sektora obronnego i był jego głównym obiektem.

Fort 41 Bronowice – fort Twierdzy Kraków, położony przy ul. Majora Łupaszki w Krakowie. Powstał w latach 1884–1885 jako fort półstały, ziemno-drewniany. Zmodernizowany około 1910 roku. Posiadał prostokątny ciąg fosy i wału, dwie wysunięte w narożach czoła wieloboczne, kaponiery ziemne, stanowiące gniazda karabinów maszynowych i obwodowy wał ziemny.

Fort 48 „Batowice” – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1883–1885, w czasie budowy trzeciego pierścienia twierdzy, jako standardowy fort artyleryjski. Budynek jednokondygnacyjny, jego ściany zbudowane są z cegły, a strop z betonu. Na wale ustawione były działa. W latach 1910–1911 dokonano przeróbek, między innymi wzmocniono schron główny.

Fort główny artyleryjski 49 „Krzesławice” – typowy jednowałowy fort artyleryjski stanowiący ważny element północno-wschodniego odcinka, tak zwanego III pierścienia austriackich umocnień Twierdzy Kraków. Zlokalizowany na obecnym terenie nowohuckiego osiedla Na Stoku przy ulicy Architektów. Otoczenie fortu stanowi rolę parku rekreacyjnego z alejkami i ławkami.

Fort 33 Krakus – fort należący do Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1854–1857. Znajdował się w pobliżu Kopca Krakusa. Styl fortu był zbliżony do stylu staroangielskiego i był bardzo podobny do zachowanego do dzisiejszych czasów drugiego fortu okalającego kopiec w Krakowie, czyli Fortu 2 „Kościuszko”, okalającego Kopiec Kościuszki.

Fort 50 Prokocim – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1882–1886. Zadaniem fortu była obrona Traktu Lwowskiego. Jest to typowy fort artyleryjski. Razem z sąsiednimi fortami brał udział w zakończonych zwycięstwem walkach z Rosjanami, w grudniu 1914. W okresie międzywojennym służył jako magazyn wojskowy, a później cywilny. W latach 70. XX wieku został przekazany ówczesnej Akademii Medycznej w Krakowie. Fort otaczają ul. K. Kostaneckiego i ul. Medyczna. Obecnie fort jest popularnym miejscem rozgrywek airsoftowych.

Fort 51 Rajsko – jeden z fortów artyleryjskich Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1881–1884. Był to jeden z największych fortów swej klasy w Austro-Węgrzech, jego powierzchnia wynosi około 2600 metrów kwadratowych.

Fort 52 Borek – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1885–1886. Zaliczał się do VIII sektora obronnego Twierdzy Kraków, obejmującego tereny między dolinami Wilgi i górnej Wisły. Jest to fort artyleryjski dwuwałowy.

Fort 53 Bodzów – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w 1884 roku jako fort półstały, ziemno-drewniany. W latach 1913–1914 przebudowany na dzieło stałe z przyległymi bateriami, wałem i schronem. Fort jest położony na wzgórzu Solnik w Krakowskim Bodzowie. Z fortu rozlega się widok na dużą część Krakowa.

Fort pancerny główny 44 Tonie – fort opancerzony Twierdzy Kraków. Znajduje się przy ul. Jurajskiej w Krakowie. Powstał w 1878 roku jako tzw. dzieło prowizoryczne, w formie ziemno-drewnianego szańca. W latach 1883–1885 został przebudowany na stały fort artyleryjski, reprezentatywny dla ówczesnej austriackiej szkoły fortyfikacyjnej.

Fort 49 ¼ Grębałów – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1897–1899. Jego projektantem był Maurycy Brunner.

Fort pancerny główny 49a Dłubnia – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1892–1896. Jego zadaniem była ochrona doliny Dłubni, pomagały mu forty: 49 Krzesławice i 48a Mistrzejowice. Umocnieniami Fortu były Fort 49 ¼ Grębałów i Fort 49 Krzesławice.

Forty 52 ½ N i S Skotniki – dwa niemalże bliźniacze forty należące do Twierdzy Kraków. Oznaczone są literami N – północ i S – południe. Powstały w latach 1897–1898. Położone są w VIII sektorze obronnym. Forty ryglowały jedyny dogodny wśród okolicznych bagien, dostęp do miasta od strony Tyńca i Skawiny. Obiekty dzieli 150–200 m.

Fort „Bielany” („Krępak”) – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1908–1912, jako ostatni obiekt fortów krakowskich. Nie zdążono przydzielić mu numeru. Jest fortem pancernym typu rozproszonego.

Fort 47 ½ Sudół – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1895–1897. Jego zadaniem była blokada doliny Sudołu Dominikańskiego, która była wtopiona pomiędzy górujące pozycje Fortu 47 Łysa Góra, Fortu 47a „Węgrzce”, Fortu 48 „Batowice” i Fortu 48a „Mistrzejowice”. Był to jeden z najmniejszych fortów tego typu w Twierdzy Kraków.

Fort pancerny pomocniczy 48a „Mistrzejowice” – fort składający się na Twierdzę Kraków. Powstał w latach 1895-97. Jego zadaniem była boczna obrona doliny Dłubni oraz prawego międzypola fortu 48 Batowice. Po I wojnie światowej pełnił funkcję magazynu.

Fort 50 ½ W Kosocice – jeden z fortów Twierdzy Kraków w Krakowie-Kosocicach. Powstał w latach 1897–1899, był nieco mniejszy niż Fort 50 ½ O Kosocice. Należał do VII obszaru warownego. Obiekt zaprojektował Emil Gołogórski. Fort bronił linii kolejowej do Przemyśla oraz Traktu Lwowskiego.

Fort 52a „Łapianka” (Jugowice) – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1896–1902.

Fort 53a Winnica – jeden z fortów Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1898–1899. Obok Fortu 38 Skała jedyny, w obrębie Twierdzy Kraków, fort typu górskiego. W czasie I wojny światowej na jego przedpolach wybudowano system kawern i okopów.

Fort 39 Olszanica – fort Twierdzy Kraków, zlokalizowany na wzgórzu Prochowódka na osiedlu Olszanica w Krakowie.

Fort 41a „Mydlniki” – fort należący do Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1895-1896. Należał do IV sektora obronnego, broniącego zachodniego odcinka Twierdzy Kraków pomiędzy dolinami rzek Rudawy i Prądnika. Fort bronił odcinka doliny Rudawy od strony północnej.

Fort międzypolowy piechoty 49½a Mogiła – zabytkowa budowla, jeden z obiektów austriackiej Twierdzy Kraków. Znajduje się we wschodniej części Krakowa, w Dzielnicy XVIII, przy ul. Igołomskiej na terenie dawnej wsi Mogiła, ok. 500 metrów na południowy wschód od Kopca Wandy, obok przystanku tramwajowego MPK Fort Mogiła.

Fort 50a Lasówka – fort Twierdzy Kraków. Był międzypolowym fortem pancernym. Powstał w 1899 r. Położony jest na południowym brzegu Wisły, przy ul. Golikówka w Krakowie. Należał do VII obszaru warownego Twierdzy Kraków. Jego projektantem był Emil Gołogórski.

Fort reditowy 7 „Za Rzeką” („Bronowice”) – fort reditowy należący do Twierdzy Kraków, znajdujący się przy ul. Rydla w Krakowie, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

Fort 9 „Krowodrza” – fort reditowy należący do Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1860–1864. Obiekt znajdował się w obecnym parku im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie. W latach 1956–1958 zburzony i zasypany ziemią. Zachował się jedynie mały fragment muru.

Fort reditowy 12 (IVa) „Luneta Warszawska” – fort reditowy wybudowany w latach 1850–1856, element systemu fortyfikacji Twierdzy Kraków, znajdujący się przy skrzyżowaniu ulicy Kamiennej i al. 29 Listopada w Krakowie, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

Fortyfikacje Wzgórza Wawelskiego – zespół fortyfikacji Wzgórza Wawelskiego w Krakowie.

Kasyno Oficerskie – zabytkowy budynek znajdujący się w centrum Krakowa, przy zbiegu ulic Zyblikiewicza i Westerplatte.

Kawerna Magazyn – kawerna w uroczysku Skałki Twardowskiego w Dzielnicy VIII Dębniki w Krakowie. Znajduje się w murze skalnym nieczynnego kamieniołomu Kapelanka, a dokładniej u podstawy północno-wschodniej sekcji ściany tego muru o nazwie Rdzawe Zacięcie.

Kawerna w Bodzowie lub Kawerna IV – kawerna na wzgórzu Solnik w Dzielnicy VIII Dębniki w Krakowie. Znajduje się pod szczytem wzgórza, w odległości około 150 m od ruin fortu artyleryjskiego 53 „Bodzów”.

Kawerna w Kostrzu, Kawerna VII – kawerna na wzgórzu Solnik w Dzielnicy VIII Dębniki w Krakowie.

Kawerna w Pychowicach Druga, Kawerna II – kawerna na wzgórzu Góra Pychowicka w Dzielnicy VIII Dębniki w Krakowie. Znajduje się na zachodnim zboczu Pychowickiej Górki, na wysokości około 35 m nad ul. Tyniecką.

Kawerna w Pychowicach Pierwsza, Kawerna I – kawerna na wzgórzu Góra Pychowicka w Dzielnicy VIII Dębniki w Krakowie. Znajduje się na północno-zachodnim obrzeżu Pychowickiej Górki, u jej podstawy, zaraz za zabudowaniami, na obrzeżu lasu.

Kawerna w Pychowicach Trzecia, Kawerna III – kawerna na wzgórzu Góra Pychowicka w Dzielnicy VIII Dębniki w Krakowie. Znajduje się na zachodnim zboczu Pychowickiej Górki, na wysokości około 35 m nad ul. Tyniecką.

Kawerna w Wielkanocy lub Kawerna VI – kawerna na wzgórzu Wielkanoc w Dzielnicy VIII Dębniki w Krakowie.

Diabelski Most – zabytkowa budowla, jeden z obiektów austriackiej Twierdzy Kraków. Znajduje się w zachodniej części Krakowa, w Dzielnicy VII, na skrzyżowaniu ul. Malczewskiego z al. Waszyngtona na Zwierzyńcu.

Czerwony Most – zabytkowa budowla, jeden z obiektów austriackiej Twierdzy Kraków. Bezkolizyjne skrzyżowanie drogi rokadowej i drogi dojazdowej do fortu Pękowice zapobiegające zatorowi, jaki mógłby powstać w czasie walki podczas równoczesnego przegrupowywania się wojsk obydwoma tymi drogami. Mógł on mieć bardzo poważne następstwa i dlatego około 100 lat temu wybudowano na ówczesnych dalekich peryferiach miasta dwupoziomowe skrzyżowanie. Niedawno dokonano remontu, który przywrócił Czerwonemu Mostowi pierwotny wygląd.

Dwie bramy forteczne 3a i 3b wraz z ostrogami – należą do zespołu obronnego Fortu 2 Kościuszko. Broniły wjazdu do fortu od północnego wschodu. Górna brama zachowała się w całości, a z dolnej jedynie ostróg bramny. Bramy znajdują się przy ul. Hoffmana w Krakowie.

Brama „Wola Justowska” - powstała w 1908 roku.

Schron amunicyjny "Bronowice" - obszar warowny w Twierdzy Kraków.

Schron amunicyjny "Las Wolski" – jeden z obiektów austriackiej Twierdzy Kraków.

Schron amunicyjny „Dłubnia” – jeden z obiektów austriackiej Twierdzy Kraków.

Schron amunicyjny „Mogiła” – jeden z obiektów austriackiej Twierdzy Kraków.

Dawny Skład Solny – XVIII-wieczny magazyn solny zlokalizowany przy dawnym Porcie Solnym na Zabłociu w Podgórzu przy ul. Na Zjeździe 8.

Szaniec FS-22 – szaniec w Krakowie będący częścią umocnień zbudowanej przez Austriaków Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1855–1856. Wówczas teren na którym się znajdował należał do wsi Wola Duchacka, obecnie należy do Dzielnicy XI Podgórze Duchackie.

Szaniec FS-29 – budowla fortyfikacyjna twierdzy Kraków z 1854 roku, najlepiej zachowana w mieście budowla typu FS. Znajduje się na Skałkach Twardowskiego, niedaleko od ul. Tynieckiej.

Szaniec piechoty IS-III-1 - powstał w 1887 roku.

Szaniec IS-V-6 – szaniec wchodzący w skład V obszaru warownego Twierdzy Kraków.

Szaniec IS-V-7 – szaniec wchodzący w skład V obszaru warownego Twierdzy Kraków.

Szaniec rdzenia NS-24 – siedmioboczny szaniec typu FS-21, który powstał w latach 1854 –1855. W 1914 roku został przebudowany na szaniec rdzenia. Ta zmiana polegała na spłaszczeniu fosy i umieszczeniu w centrum szańca schronu podkopowego. Szaniec rdzenia NS-24 był miejscem obozu pracy i miejscem egzekucji w latach 1940–1944. Niemcy rozstrzeliwali w nim więźniów obozu koncentracyjnego Plaszow i innych więzień, a w zagłębieniu szańca pochowali ich ciała. W 1946 roku szaniec został uszkodzony podczas prac ekshumacyjnych. Dziś jego pozostałości znajdują się koło ul. Siemomyśla w Krakowie.

Szlak Twierdzy Kraków – pieszo-rowerowy szlak dawnej Twierdzy Kraków, trasa o charakterze historyczno-turystyczno-krajoznawczo-kulturowym. Szlak łączy poszczególne elementy fortyfikacji „Twierdza Kraków składającej się ze 100 obiektów o charakterze militarnym, w tym 38 dużych fortów, z których 3 są bardzo zdewastowane, 9 jest w dobrym stanie, 7 jest zagospodarowanych, 6 ma szansę na adaptację”.

Twierdza Kraków to XIX-wieczna austriacka fortyfikacja wokół Krakowa powstała na rozkaz cesarza Franciszka Józefa po zlikwidowaniu autonomii Wolnego Miasta Kraków i wcieleniu go do imperium Habsburgów. Stworzony wówczas (1846‌-1854) obóz warowny składał się z rdzenia w skład którego wchodziły dwa potężne forty główne zbudowane dookoła ziemnych kopców, dwa forty z redutami, dwie baszty maksymiliańskie i 29 dzieł pośrednich – ziemnych szańców. Rolę cytadeli pełnił Wawel otoczony nowymi fortyfikacjami. Drugi pierścień twierdzy powstał w latach 1854‌-1870. Rozpoczęty w latach 70. trzeci pierścień z półstałymi szańcami, został ostatecznie zastąpiony dziesięcioma fortami artyleryjskimi.