31 Życie w dawnej Polsce

Balia (baleja) – drewniane naczynie do prania bielizny. Wykonane z drewnianych klepek, okrągłe, płytkie, szerokie. Podobnie jak beczka, balia miała obręcze drewniane lub z taśmy stalowej zwanej bednarką. Rzemieślnik wytwarzający balie nazywał się bednarzem.

Boże Narodzenie w Polsce – najważniejsze i najuroczyściej obchodzone, obok Wielkanocy, święto religijne w Polsce. Jego tradycje ukształtowały się na przestrzeni wieków, gdy zwyczaje pochodzące z czasów pogańskich poprzeplatały się ze zwyczajami wprowadzonymi przez Kościół. Na ich kształt miały także wpływ inne obrządki kościelne oraz tradycje ludowe. Obecnie Boże Narodzenie ma charakter święta rodzinnego i najczęściej jest obchodzone w gronie najbliższych.

Brzytwa – narzędzie używane kiedyś powszechnie do golenia. W kształcie przypomina ostrze noża, osadzone przegubowo w drewnianej lub plastikowej rączce. Ostrze wykonane było najczęściej ze stali wysokowęglowej, rzadziej ze stali nierdzewnej. Rączki mogą być ozdobne, wykonywane z rzadkich i drogich materiałów.

Czeladź – kategoria ludności wiejskiej będąca na odpłatnej służbie, nie tylko na zamku, we dworze, w gospodarstwie rolnym u bogatego kmiecia ale także towarzysząca swoim panom w czasie wypraw wojennych.

Ćwierć – naczynie służące dawniej do mierzenia objętości ciał sypkich (zboża). Pojemność ćwierci wynosiła czwartą część korca, 8 garnców.

Dubas – w XVI- XIX wieku był to flisacki statek rzeczny, używany do spławu zbóż, rzadziej artykułów leśnych lub rud metali. Był poruszany za pomocą ośmiu wioseł podczas spływu z prądem rzeki, zaś w drodze powrotnej również żagla podnoszonego na pojedynczym maszcie.

Dzieża – naczynie służące do rozczyniania mąki i wyrastania ciasta chlebowego. Wykonane było z drewnianych klepek i obręczy. Szersze u dołu niż u góry. Dzieża zwykle była bez wieka, ale czasem spotykało się wieko (pokrywę) wyplecioną ze słomy.

Fasa – drewniane naczynie, najczęściej wykonane z klepek dębowych, bukowych bądź sosnowych spiętych obręczami z bednarki stalowej, a w starszych fasach z leszczyny. Swoim kształtem przypominało beczkę, posiadało jednak tylko jedno dno w szerszym końcu, na którym stało pionowo. Od góry fasa miała dopasowaną pokrywę. Dwie wystające klepki tworzyły uszy z kwadratowymi otworami, przez które przekładano drewnianą zasuwę posiadającą na jednym końcu łeb, a na drugim otwór do zamknięcia kłódką.

Flis – rzeczny spław towarów.

Flisak – przedstawiciel grupy zawodowej zajmującej się w dawnej Polsce flisem, czyli rzecznym spławem (transportem) towarów.

Hubka – materiał łatwopalny produkowany z nadrzewnych grzybów rosnących na drzewach buka, jodły i brzozy. Produkowano ją mocząc w saletrze i odwarze z popiołu drzewnego, następnie miażdżąc i susząc. Otrzymany proszek był łatwopalny i używano go do rozpalania ognia krzesiwem. Do rozniecania ognia używano głównie owocników hubiaka pospolitego, czyrenia ogniowego, a także wielu innych grzybów zaliczanych obecnie do rodzaju czyreń (Phellinus). Już w łacińskiej nazwie hubiaka kryje się jego wartość użytkowa. Fomes to po łacinie podpałka, a fomentarius – zapalający. Do celów użytkowych wykorzystywano co najwyżej 30% masy owocnika. Do krzesania ognia oprócz hubki potrzebne było jeszcze krzesiwo i krzemień. Krzesiwa były wykuwane z wysoko nawęglonej stali. Ogień krzesano, uderzając krzesiwem o krzemień.

Karty polskie – tradycyjna nazwa na talię 36 kart o tzw. wzorze niemieckim. Składa się z czterech barw:

Kawalkator, także berajter – zawodowy trener i ujeżdżacz koni.

Klepok – ludowa zabawka dziecięca w postaci drewnianego ptaka wyposażonego w kółka i rączkę. Dziecko pchając zabawkę przed sobą powoduje, że skrzydełka ptaka uderzają o siebie wydając dźwięk przypominający klepotanie.

Kołyska – sprzęt do kołysania małych dzieci.

Kopań - duże podłużne naczynie, niecka. Kopań służyła w gospodarstwie domowym do przechowywania zapasów żywności np. solonego mięsa.Mała kopańka była naczyniem kuchennym, w niej zagniatano ciasto do wypieków, wyrabiano kluski itp.

Dawna kuchnia polska – oparta na prostych potrawach wytwarzanych z płodów rolnych, mięsa zwierząt dzikich i hodowlanych oraz owoców, ziół i przypraw uzyskiwanych drogą zbieractwa.

Litkup – w średniowiecznym prawie polskim uczta, poczęstunek potwierdzający, umacniający i gwarantujący nienaruszalność zawartej umowy, odbywany na koszt nabywcy.

Mariasz – tradycyjna polska gra w karty powstała w Europie Środkowej i dająca początek niemieckiej grze 66 oraz grze Tysiąc. Szczególnie popularna w pierwszej połowie XVIII stulecia. Nazwa wzięła się od zgłaszanych w trakcie gry mariaszy – król z wyżnikiem jednego koloru. Gra doczekała się licznych wzmianek w literaturze polskiej, m.in. na kartach Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:

O zachowaniu się przy stole – wiersz będący przykładem średniowiecznej poezji polskiej przypisywany Przecławowi Słocie.

Obraźnik, ochweśnik – wymarły zawód polegający na wytwarzaniu obrazów, rycin i odbitek drzeworytniczych wykonanych głównie na papierze – przeważnie o tematyce dewocyjnej i religijnej, oraz ich domokrążnej sprzedaży.

Oczepiny to dawny obrzęd weselny znany u większości ludów słowiańskich, podczas którego panna młoda symbolicznie przechodziła ze stanu panieńskiego w zamężny. Nazwa oczepiny pochodzi od czepca, nakrycia głowy, jakie nosiły mężatki w miejsce panieńskiego wianka.

Pamfil – dawna polska gra w karty, będąca polskim wariantem ecarte, popularna w XVIII wieku. Nazwa jej pochodzi od najstarszej figury – pamfila, czyli niżnika żołędnego.

Postrzyżyny – w kulturze dawnych Słowian obrzęd polegający na rytualnym obcięciu włosów dziecku płci męskiej, zazwyczaj kończącemu 7 lat, połączony z nadaniem imienia. Rytuału postrzyżyn dokonywał ojciec lub osoba obca, wchodząca w ten sposób w sztuczne pokrewieństwo z dzieckiem. Od obcięcia włosów syn stawał się pełnoprawnym członkiem rodziny i przechodził spod opieki matki pod zwierzchnictwo ojca.

Rabosz – używany w średniowiecznej Europie i później, kawałek drewna z wykonanymi nacięciami zapisującymi ważne dane, o których zamierzano pamiętać, np. liczbę posiadanych zwierząt hodowlanych, ilość zebranego ziarna, snopów itp.

Stępa – urządzenie używane do obłuskiwania i kruszenia ziarna na kaszę. Składa się z wysokiego, wąskiego naczynia wydrążonego w kamieniu lub drewnie i drewnianego ubijaka zwanego stęporem. Często dolna, robocza powierzchnia stępora nabijana była metalowymi ćwiekami.

Szkuta – beznapędowy statek, płaskodenny, pozbawiony pokrycia w postaci pokładu. Szkuta jest przeznaczona przede wszystkim do transportu śródlądowego ładunków masowych. Transportowano nią również np. powozy.

Tatersal – dawniej zorganizowane targowisko koni w miejscu zamkniętym; także publiczna ujeżdżalnia lub szkoła jazdy konnej.

Podróże w I Rzeczypospolitej pomimo złego stanu dróg i mostów odbywano często; podróżowali cudzoziemcy, duchowni, mieszczanie i chłopi, najczęściej jednak udawali się w drogę przedstawiciele stanu szlacheckiego. Jeździli do krewnych i znajomych, na procesy sądowe, a także na sejmiki i okazowania. Szczególnie okazałe były orszaki magnackie, często liczące kilkadziesiąt wozów i kilkaset koni. Ze względu na jakość szlaków lądowych duże znaczenie w transporcie masowym miał spław rzeczny towarów i ludzi. Polacy podróżowali także po Europie – zarówno w celach edukacyjnych, jak i krajoznawczych bądź dyplomatycznych. Od połowy XVII wieku zaczęła się jednak ujawniać ksenofobia i ignorancja polskich podróżników, uznających odwiedzane kraje za pośledniejsze względem Rzeczypospolitej, a ich mieszkańców za „prostaków”.

Wicina – duży statek rzeczny, używany głównie na Niemnie. Używano go do transportu ziarna oraz włókien konopi i lnu z terenów Litwy do Kłajpedy, Królewca i Gdańska. W górę rzeki transportowano sól, śledzie i inne towary.

Włóczkowie – dawni flisacy, którzy zajmowali się spławianiem drewna na Wiśle.