54 III Rzesza

III Rzesza – nieoficjalna nazwa państwa niemieckiego pod rządami Adolfa Hitlera i NSDAP w latach 1933–1945. Oficjalnie państwo nosiło nazwę Rzesza Niemiecka, od 1938 używano także nazwy Rzesza Wielkoniemiecka. W III Rzeszy partia nazistowska sprawowała totalitarną kontrolę nad niemal wszystkimi aspektami życia obywateli. Reżim nazistowski dobiegł końca po zwycięstwie wojsk alianckich nad III Rzeszą w maju 1945 roku, co zakończyło II wojnę światową w Europie.

Afera Blomberga-Fritscha – uknuta intryga polityczna, której punkt kulminacyjny nastąpił w 1938 roku. Odpowiednio sfabrykowana i sfałszowana sprawa natury obyczajowej, celowo wywołana przez czołowych dostojników III Rzeszy i realizowana przez podległe im służby w celu osiągnięcia partykularnych korzyści politycznych, wymierzona przeciwko wysoko postawionym wojskowym III Rzeszy: feldmarszałkowi Wernerowi von Blombergowi – Ministrowi Wojny i generałowi Wernerowi von Fritschowi – Naczelnemu Dowódcy Wojsk Lądowych.

Ahnenpass – dokument aryjskiego rodowodu obywateli III Rzeszy wprowadzony w 1933 r.

Archiwum Fotograficzne Hoffmanna – skatalogowany zbiór około 58 000 opisanych fotografii i stereogramów wykonanych w latach trzydziestych i czterdziestych XX. wieku przez zakład fotograficzny Heinricha Hoffmanna, uważanego za „nadwornego fotografa Adolfa Hitlera”, stanowiący swoistą kronikę III Rzeszy. Spośród zdjęć Hoffmana wybierano te, które można było następnie publikować w prasie. Część wybranych zdjęć, przeznaczona do gazetek ściennych reprodukowana była od razu z „oficjalnym” komentarzem.

Blut und Boden, – szowinistyczna i rasistowska ideologia używana w III Rzeszy, oparta na idei przywiązania ludzi do ziemi, na której żyją.

Breitspurbahn – kolej o rozstawie toru 3000 mm, miała połączyć miasta: Berlin z Monachium, Paryż z Donieckiem przez Berlin, oraz Hamburg z Linzem.

Centrala do Spraw Grobów Niemieckich w Polsce – niemieckie archiwum nazistowskie działające od października 1939 do maja 1942, podlegające namiestnikowi Kraju Warty, a zlokalizowane w gmachu dawnego kolegium jezuickiego w Poznaniu, przy placu Kolegiackim. Dokumenty Centrali znajdują się w Archiwum Państwowym w Poznaniu.

Cholmeraktion Akcja chełmska – akcja przesiedleńcza i kolonizacyjna ludności niemieckiej będącej częścią większej akcji zwanej „Heim ins Reich” z terenów ziemi chełmskiej i lubelszczyzny na tereny III Rzeszy i okupowanej Wielkopolski.

Deutsche Arbeitsfront – niemiecka organizacja korporacyjna, działająca pod nadzorem NSDAP, łącząca robotników, rzemieślników, pracowników umysłowych i pracodawców. DAF dzielił się na 18 wspólnot według gałęzi przemysłu.

Dziwna wojna – kolokwialna definicja sytuacji, jaka miała miejsce w pierwszym okresie II wojny światowej na froncie zachodnim po formalnym wypowiedzeniu przez Francję i Wielką Brytanię 3 września 1939 roku wojny III Rzeszy po zaprzestaniu faktycznych działań wojennych na lądzie w okresie od października 1939 do kampanii francuskiej w maju 1940 roku.

Flaga III Rzeszy – flaga państwa niemieckiego (1933–1945). Od 11 marca 1933 do 15 września 1935 w użyciu były dwie flagi, flaga identyczna z flagą Związku Północnoniemieckiego i Cesarstwa Niemieckiego oraz flaga Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP). Druga flaga stała się w 1935 roku jedyną oficjalną flagą państwa i pozostawała nią do 23 maja 1945 roku.

Godło III Rzeszy – jeden z symboli państwowych nazistowskich Niemiec w latach 1935–1945.

Haunebu – określenie hipotetycznych statków latających w kształcie dysku wyposażonych w napęd antygrawitacyjny skonstruowanych podczas II wojny światowej przez niemieckich inżynierów dla sił powietrznych III Rzeszy, mające być jednym z projektów Wunderwaffe. Statki rzekomo produkowano w fabrykach Skody w Pradze i w Górach Sowich. Projekty latających dysków zaczęto opracowywać w latach dwudziestych w Niemczech. Pierwszy statek latający Haunebu miał wznieść się w powietrze latem 1939 roku, pod koniec wojny opracowano Haunebu III, który rzekomo mógł wzbić się do stratosfery. Przed samym końcem wojny statki rzekomo przetransportowano U-Bootami na Antarktydę.

Heil Hitler, Hitlergruß – powitanie w III Rzeszy. Jest połączeniem salutu rzymskiego, czyli czynności polegającej na podniesieniu wyprostowanego prawego ramienia nieco powyżej wysokości ramion, z okrzykiem Heil Hitler!.

Heim ins Reich – masowe i (teoretycznie) dobrowolne przesiedlenia ludności pochodzenia niemieckiego, tzw. volksdeutschów z obszarów ZSRR, Rumunii i krajów bałtyckich na tereny Niemiec, Generalnego Gubernatorstwa oraz obszary włączone w granice Rzeszy; zaplanowane, zorganizowane i przeprowadzone przez rząd III Rzeszy na podstawie dwustronnych umów międzypaństwowych w latach 1939–1944.

Kampania śródziemnomorska – działania wojenne prowadzone przez siły Osi i aliantów, mające na celu opanowanie basenu Morza Śródziemnego w czasie II wojny światowej. Walki w tym rejonie były spowodowane przystąpieniem faszystowskich Włoch do wojny po stronie nazistowskich Niemiec.

Kapitulacja III Rzeszy – końcowy akcent II wojny światowej w Europie, który nastąpił 8 maja 1945 roku o 22:43 czasu środkowoeuropejskiego, czyli 9 maja o 00:43 według czasu moskiewskiego. Akt wszedł w życie 8 maja 1945 o 23:01 czasu środkowoeuropejskiego, czyli 9 maja o 1:01 czasu moskiewskiego. Dzień wcześniej, 7 maja 1945, podpisano pierwszą kapitulację nazwaną później wstępnym protokołem kapitulacyjnym.

Konferencja w Wannsee – spotkanie, które odbyło się 20 stycznia 1942 roku w willi przy Großer Wannsee 56/58 w Berlinie, na którym zebrali się wysokiej rangi niemieccy urzędnicy państwowi, pod przewodnictwem Reinharda Heydricha. Tematem narady było omówienie ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej, jak eufemistycznie określano rozpoczęte już ludobójstwo Żydów.

Kraj Sudetów – region Czechosłowacji obejmujący pogranicze czesko-niemieckie i czesko-austriackie w Sudetach, Rudawach, Smreczanach, Lesie Czeskim, Szumawie i Morawach południowych zamieszkany od dawna przez Niemców sudeckich. W skład Kraju Sudetów wchodziły ziemie Czech, Moraw i Śląska Czeskiego.

Krolloper – budynek, niegdyś znajdujący się w Berlinie, w dzielnicy Tiergarten, na obszarze noszącym później nazwę Platz der Republik. Powstał w stylu renesansu biedermeierowskiego w latach 1843–1844 z inicjatywy pruskiego króla Fryderyka Wilhelma IV i przedsiębiorcy Josepha Krolla jako lokal gastronomiczno-rozrywkowy. Joseph Kroll prowadził ten lokal do swojej śmierci w 1848 roku, zaś po nim interes przejęła jego córka Auguste, która przekształciła lokal w prywatną instytucję teatralną. W 1894 roku budynek nabył właściciel browaru Julius Bötzow, który rok później wydzierżawił obiekt państwowej instytucji teatralnej. W 1896 roku gmach przeszedł na własność skarbu państwa, po czym do 1931 roku służył jako miejsce wystawiania różnych utworów scenicznych, m.in. oper. W okresie od marca 1933 roku do kwietnia 1942 roku w budynku odbywały się posiedzenia niemieckiego parlamentu (Reichstagu), co było następstwem pożaru, jaki strawił siedzibę tego organu w lutym 1933 roku. W 1943 i 1945 roku obiekt uległ zniszczeniu w wyniku działań związanych z II wojną światową, a następnie w 1951 i 1957 roku został rozebrany.

Linia Zygfryda – system niemieckich umocnień wzdłuż granicy Niemiec z Francją i Luksemburgiem, liczący ok. 600 km. Zbudowano na niej ok. 15 560 obiektów fortyfikacyjnych i umocnień.

Według oficjalnych wyników oddano prawie 49 milionów głosów, z czego 99,1% na listę NSDAP. Reichstag liczył 814 członków, a po włączeniu delegatów z czeskich Sudetów i innych terenów zaanektowanych ich liczba wzrosła do 876. W latach 1938-1942 Reichstag zebrał się na tylko na 8 zgromadzeniach plenarnych.

Machtergreifung – określenie pochodzące z języka niemieckiego, dotyczące dokonanego 30 stycznia 1933 objęcia władzy rządowej w Niemczech przez NSDAP i następującym przeobrażeniu demokracji w dyktaturę. Wydarzenie stanowi de facto początek istnienia III Rzeszy.

Ministerstwo Propagandy i Oświecenia Publicznego – ministerstwo istniejące w okresie III Rzeszy, którego zadaniem była kontrola i regulacja takich dziedzin jak kultura i sprawy społeczne. Ministerstwo zostało utworzone 13 marca 1933 roku przez Adolfa Hitlera w nowym narodowosocjalistycznym rządzie. Na czele ministerstwa stał Joseph Goebbels, który był odpowiedzialny za kontrolę prasy i kultury na obszarze Rzeszy.

Ministerstwo Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich, potocznie nazywane Ministerstwem Wschodnim – jeden z resortów funkcjonujących w III Rzeszy w latach 1941–1945.

Niemiecki Ruch Wiary – okultystyczny ruch religijny w III Rzeszy.

Ofensywa w Saarze – działania wojenne prowadzone w pierwszym okresie II wojny światowej na froncie zachodnim po wypowiedzeniu przez Francję i Wielką Brytanię 3 września 1939 wojny III Rzeszy po agresji III Rzeszy na Polskę.

Okręg Rzeszy Kraj Sudetów – nazwa regionu administracyjnego istniejącego w latach 1938-1945, jednostka administracyjna III Rzeszy obejmująca pogranicze Czech, Moraw i Śląska Czeskiego. Najwyższym punktem był wierzchołek Śnieżki – 1603 m n.p.m.

Organisation Schmelt – utworzona w 1941 w nazistowskich Niemczech organizacja mająca za zadanie budowę sieci obozów pracy przymusowej na Górnym Śląsku i eksploatację pracy więźniów w tych obozach, założona i kierowana przez SS-Brigadeführera Albrechta Schmelta. Rozwiązana w 1943 r. w związku z narastającymi zarzutami wobec jej kierownika o malwersacje finansowe.

P – oznaczenie Polaków zmuszonych do pracy przymusowej w III Rzeszy.

Pożar Reichstagu – pożar gmachu parlamentu Rzeszy w Berlinie w nocy z 27 na 28 lutego 1933 roku.

Przemówienie w Pałacu Sportu – mowa wygłoszona przez ministra propagandy Josepha Goebbelsa w berlińskim Pałacu Sportu 18 lutego 1943 roku dla dużej, lecz starannie wybranej publiczności. W wygłoszonej mowie wzywał do rozpoczęcia wojny totalnej przeciwko ZSRR i państwom alianckim.

Przesiedlenia Niemców bałtyckich w czasie II wojny światowej – akcja przesiedleńcza i kolonizacyjna Niemców bałtyckich, będącej częścią większej akcji zwanej "Heim ins Reich" z terenów państw bałtyckich na tereny III Rzeszy i okupowanej Wielkopolski.

Reichsluftfahrtministerium, w skrócie RLM, ministerstwo lotnictwa w okresie nazistowskich Niemiec (1933-1945). Jest to również oryginalna nazwa kompleksu budynków Detlev Rohwedder-Haus na Wilhelmstraße 81-85, obecnie 97, w centrum Berlina, w którym obecnie mieści się Federalne Ministerstwo Finansów.

Reichsnährstand, RNS – organizacja rządowa, powstała w III Rzeszy, której celem była regulacja produkcji żywnościowej i tworzenie nowej polityki rolnej. Organizacja została założona na podstawie dekretu o nazwie „Reichsnahrstandsgesetz”, 13 września 1933. Pierwszym ministrem organizacji został Richard Walther Darré.

Reichstag w języku niemieckim ma kilka znaczeń:historycznie oznaczał zgromadzenie przedstawicieli w Niemczech : 1495 do 1806: Sejm Rzeszy - zgromadzenie wasali cesarskich Świętego Cesarstwa Rzymskiego, stanowiące do pewnego stopnia w ustroju feudalnym przeciwwagę do centralnej władzy cesarza. 1867 do 1871: zgromadzenie przedstawicielskie w Związku Północnoniemieckim. 1871 do 1918: parlament II Rzeszy, 1919 do 1945: parlament Republiki Weimarskiej i III Rzeszy jako forma skrócona od pełnego wyrażenia (niem.) Reichstagsgebäude, budynek Reichstagu, ukończony 5 grudnia 1894, od 1998 po odbudowie i przebudowie budynku oraz przeniesieniu stolicy kraju z Bonn do Berlina ponownie siedziba parlamentu RFN (Bundestag)

Różowa swastyka. Homoseksualizm w partii nazistowskiej – książka autorstwa Scotta Lively'ego i Kevina Abramsa z 1995, postulująca tezę wpływu osób homoseksualnych i ruchów ideowych przewodzonych przez nie, na rodzący się nazizm w Niemczech lat 30. XX wieku. Wartość merytoryczna pracy została podważona przez niektóre organizacje m.in. ze względu na zaangażowanie Lively'ego w działania ruchu ewangelizacyjnego Watchmen on the Walls, który jest krytykowany przez Southern Poverty Law Center jako polityczny ruch homofobiczny od lat 90. XX wieku.

Rząd Adolfa Hitlera w III Rzeszy istniał od 30 stycznia 1933 roku (Machtergreifung) do 30 kwietnia 1945 roku.

Sondergericht – nazistowski sąd powołany w III Rzeszy rozporządzeniem z dnia 21 lutego 1933, podpisanym przez kanclerza Adolfa Hitlera i wicekanclerza Franza von Papena, które weszło w życie 22 lutego 1933. Sąd specjalny stanowił jedno z narzędzi wykorzystywanych przez narodowych socjalistów do likwidacji przeciwników politycznych oraz prześladowań na tle narodowościowym i etnicznym. Sądy specjalne wykorzystywane były do terroru i eksterminacji w latach okupacji niemieckiej w Polsce (1939-1945).

Stahlhelm, pełna nazwa: Stahlhelm, Bund der Frontsoldaten – niemiecka paramilitarna, nacjonalistyczna i antyrepublikańska organizacja uczestników I wojny światowej, założona 25 grudnia 1918 r. przez Franza Seldtego. Przywódcą organizacji powstałej w Magdeburgu był Theodor Duesterberg.

Standgericht – nazistowski sąd działający w okresie II wojny światowej na zajętych przez III Rzeszę terytoriach II Rzeczypospolitej. Sąd doraźny, wraz z niemieckim systemem sądownictwa specjalnego wykorzystywany był do terroru i eksterminacji w czasie niemieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939, oraz w latach okupacji niemieckiej ziem polskich (1939–1945).

Stolperstein – określenie pomników poszczególnych ofiar nazizmu, mających postać osadzonych w bruku betonowych kostek brukowych z mosiężną tabliczką, z wyrytym na niej nazwiskiem upamiętnionej osoby, datami jej urodzin i śmierci oraz informacją o losie, jaki ją spotkał. Stolpersteiny montowane są w chodniku, zazwyczaj w pobliżu ostatniego miejsca zamieszkania upamiętnionej ofiary nazizmu. W ten sposób upamiętniono męczeńską śmierć nie tylko Żydów, ale i Romów, ludzi niepełnosprawnych, Świadków Jehowy, homoseksualistów i członków partii politycznych.

Urodziny Führera – w czasach III Rzeszy rocznica dnia urodzin Adolfa Hitlera była „szczególnie obchodzonym dniem”.

Volksdeutsche – określenie stosowane do 1945 wobec osób pochodzenia niemieckiego, zamieszkujących poza granicami Niemiec według stanu granic na koniec 1937, którzy nie posiadali niemieckiego ani austriackiego obywatelstwa (Reichsdeutscher) w takich państwach jak Francja, Belgia, Dania, Luksemburg, część Szwajcarii oraz na obszarach dawnego osadnictwa niemieckiego w Polsce, w Czechosłowacji, Rumunii, czy na Litwie.

Volksgerichtshof (VGH) – sąd specjalny, ustanowiony w 1934 roku przez władze III Rzeszy poza konstytucyjnymi ramami prawa, do osądzania takich przestępstw jak zdrada stanu i zdrada państwa ; zakres jego kognicji i jurysdykcji był systematycznie poszerzany. W 1936 przekształcony w sąd zwyczajny. Rozwiązany przez Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec 20 października 1945.

Volkslista – niemiecka lista narodowościowa wprowadzona 2 września 1940 na podstawie reskryptu Heinricha Himmlera jako komisarza Rzeszy do spraw wzmacniania niemczyzny. Na terenach Rzeczypospolitej Polskiej anektowanych przez III Rzeszę w czasie II wojny światowej volkslistę wprowadzono zarządzeniem z 4 marca 1941.

Wał Atlantycki – system umocnień ciągnących się na długości 3862 km wzdłuż zachodnich wybrzeży Europy, od granic Hiszpanii do północnych krańców Norwegii.

Wielkie Niemcy – pojęcie, które funkcjonowało w idei niemieckiego imperializmu od XIX wieku.

Więzienie Plötzensee – instytucja pruska zbudowana w latach 1869–1879 w pobliżu jeziora Plötzensee, w dzielnicy Charlottenburg-Nord. W okresie rządów Adolfa Hitlera w latach 1933–1945 w Plötzensee stracono ponad 2500 osób. Wśród nich znajdowali się członkowie Czerwonej Orkiestry, członkowie tzw. Kręgu z Krzyżowej, uczestnicy czechosłowackiego ruchu oporu i różne inne osoby uznane przez Trybunał Ludowy za wrogów państwa.

Wybory parlamentarne do Reichstagu, odbyły się 12 listopada 1933. Były to drugie wybory w Niemczech w 1933, ale zarazem pierwsze w III Rzeszy.

Wysiedlenia Polaków z rejencji łódzkiej – wysiedlenia Polaków oraz Żydów obywateli polskich z okupowanej ziemi łódzkiej przyłączonej do III Rzeszy w ramach Kraju Warty. Przesiedlenia były dokonywane przez Niemców w latach 1939–1944 jako część wielkiej akcji przesiedleńczej tzw. Generalsiedlungsplan.

Zamach bombowy na dworcu kolejowym Friedrichstraße w Berlinie – zamach dokonany 10 kwietnia 1943 roku przez Armię Krajową w Berlinie na dworcu kolejowym Friedrichstraße.

Zamach bombowy na kolejkę S-Bahn w Berlinie – zamach dokonany 24 lutego 1943 roku przez Armię Krajową na kolejkę S-Bahn w Berlinie.

Złoty pociąg – domniemany pociąg III Rzeszy, który między listopadem 1944 a końcem stycznia 1945 roku miał wyruszyć z Wrocławia w kierunku Wałbrzycha, jednak na dworzec w Wałbrzychu nigdy nie dotarł. Miał on jakoby zawierać złoto, kosztowności i dzieła sztuki zrabowane przez nazistów w Polsce i Związku Radzieckim czy też tajne archiwa III Rzeszy. Przedmioty te ponoć miały zostać wywiezione z Wrocławia do nieznanej kryjówki, prawdopodobnie w okolicach Gór Sowich lub Karkonoszy. Choć samo jego istnienie nigdy nie zostało potwierdzone, legenda „złotego pociągu” stała się inspiracją dla licznych poszukiwań.