53 Potamologia

Potamologia, hydrologia rzek – nauka geograficzna zajmująca się badaniem rzek. Dzieli się na następujące nauki:hydrografia rzek teoria odpływu teoria procesów korytowych

Brzeg wklęsły - brzeg rzeki znajdujący się we wklęsłej części meandra lub łuku.

Brzeg wypukły - brzeg rzeki znajdujący się w wypukłej części meandra lub łuku.

Bystrze, także: bystrzyca, bystrzyna, szypot – miejsce na rzece, gdzie występuje lokalne przyspieszenie przepływu wody, mniejsze jednak niż w rafie.

Ciek – ogólne określenie wszelkiego rodzaju wód powierzchniowych liniowych, płynących pod wpływem siły ciężkości, płynące stale lub w ciągu dłuższych okresów w wyżłobionych przez siebie łożyskach otwartych. Pojęcie cieku należy łączyć z płynącą wodą i korytem przez nią wyżłobionym.

Cofka, cofka powodziowa – podwyższenie lustra wody postępujące w górę biegu cieku, powstające wskutek podnoszenia się stanu wody w zbiorniku końcowym, do którego ów ciek uchodzi – np. w morzu, jeziorze lub w rzece przyjmującej dopływ. Może nastąpić w wyniku spiętrzenia wody przez długotrwałe działanie silnych wiatrów wtłaczających wodę w górę cieku, w wyniku pojawienia się zatoru lodowego lub działania zapory wodnej.

Creek - w kajakarstwie odmiana rzeki górskiej, o bardzo dużym spadku, silnym nurcie i z reguły małej ilości wody. Często są to niewielkie strumienie.

Dopływ – rzeka lub mniejszy ciek, który nie uchodzi bezpośrednio do zbiornika wodnego, ale do innego cieku. W zależności od tego, z której strony brzegu rzeki dopływ łączy się z nią, wyróżnia się dopływy lewe i prawe. Ponadto dopływy mogą mieć własne dopływy – tworząc w ten sposób hierarchię sieci rzecznej: rzeka główna, dopływy pierwszego stopnia, drugiego, trzeciego, itd.

Fiumare, l.poj. fiumara – rzeki okresowe, występujące w basenie Morza Śródziemnego, zwłaszcza we Włoszech. W porze suchej ich koryta są niemal lub zupełnie suche, niosąc wodę tylko w porze deszczowej lub po obfitych opadach.

Hyporeal (hiporeal), wody hyporeiczno-interstycjalne, środowisko wody znajdującej się w porach między kamieniami, żwirem i piaskiem w podłożu rzeki lub górskiego potoku. Środowisko to zasiedla bogata fauna. Część to chroniący się bentos w ramach rytmu dobowego lub w czasie stanu wysokiej wody. Hyporeal jest ekotonem między wodami powierzchniowymi a wodami podziemnymi (stygal). Strefę tę zasiedlają: nicienie, skąposzczety, wrotki, skorupiaki, larwy owadów wodnych. W regionach górskich w hyporealu spotykane są stygobionty oraz stygofile.

Katarakta – rodzaj progu rzecznego zbudowanego ze skał bardzo odpornych na erozję, sąsiadujących ze skałami mniej odpornymi, wyżłobionymi głębiej przez rzekę. Na styku tych dwóch rodzajów skał powstaje rodzaj zapory pokonywanej przez wodę w gwałtowny sposób tworząc wodospad. Katarakty są tworzone zazwyczaj ze skał krystalicznych w obrębie zwartych koryt rzecznych. Są poważnymi barierami w żegludze rzecznej i najczęściej bywają spławne jedynie w porze deszczowej. Termin ten używany jest najczęściej w odniesieniu do rzek Afryki.

Kępa – niewielka wyspa na rzece lub jeziorze wynurzona przy średnim stanie wody i utrwalona przez roślinność. Piaszczysto-żwirowe osady kępy zawierają jedynie wąskie wypełnienia ilaste.

Kocioł eworsyjny – przegłębienie w dnie cieku wodnego powstałe w wyniku eworsji, zwykle u podnóża wodospadu lub progu skalnego w korycie, w rozszerzeniach lub zakrętach koryta ewentualnie koło innych przeszkód w nurcie.

Krenal – strefa źródliskowa, źródlisko. Krenal dzielony jest na strefę wypływu wód podziemnych – eukrenal oraz strefę odpływu – hypokrenal, sąsiadujący z górnym odcinkiem strefy strumienia – epirhitralem.

Krzywa konsumcyjna – jest to krzywa przedstawiająca związek pomiędzy stanem wody w rzece (H), a przepływem (Q).

Łacha – ramię boczne rzeki lub jej dawne koryto (starorzecze) wypełnione wodą stojącą i tworzące płytkie jezioro. Łachy często są zarośnięte i przeobrażają się w mokradło.

Łożysko rzeczne, łożysko rzeki – część dna doliny rzecznej: koryto rzeki i obszar zalewowy, zajmowany przez wody powodziowe podczas wezbrań. Łożysko składa się z koryta i najniższej terasy zalewowej. W niektórych potokach górskich łożysko jest praktycznie tożsame z korytem rzeki.

Makrofitowy Indeks Rzeczny – jeden z biologicznych wskaźników jakości wód stosowany w biomonitoringu wód płynących, opracowywany na podstawie występowania wybranych makrofitów potraktowanych jako gatunki wskaźnikowe. Określenie MIR jest elementem procedury MMOR. Analogicznym wskaźnikiem stosowanym do oceny śródlądowych wód stojących jest Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego. MIR jest użyteczny przy określaniu stanu troficznego, natomiast nie jest stosowany do wskazywania degradacji stanu ekologicznego innego typu.

Meander – fragment koryta rzeki o kształcie przypominającym pętlę lub łuk. Jest to forma związana z krętym przebiegiem koryta rzeki, tworzącym zakręty, pętle i nawroty.

Meander wcięty – typ meandra, którego zbocza są wycięte w skale podłoża, w którym skręt koryta rzecznego jest równocześnie skrętem doliny. Takie meandry są częste w obszarach wyżynnych i górskich.

Młynek hydrometryczny – urządzenie w formie wiatraczka służące do punktowego pomiaru prędkości wody płynącej. Pomiar polega na zliczeniu obrotów wirnika w określonym czasie. Ważne jest, aby czas pomiaru nie był zbyt krótki, ponieważ wartość prędkości wody ulega niewielkim ale szybkim wahaniom. Prędkość wody jest funkcją prędkości obrotowej wirnika, która jest ilorazem zliczonej ilości obrotów i czasu wykonywania pomiaru. Każdy młynek hydrometryczny powinien być okresowo tarowany.

EFI + – wskaźnik oceny stanu ekologicznego wód na podstawie ichtiofauny o szerszym zakresie stosowalności niż wskaźnik EFI.

Nurt rzeki - część masy wodnej w korycie rzeki płynąca z największą prędkością. Zwykle z powodu nierówności dna, linia nurtu nie znajduje się na środku rzeki, ale przemieszcza się od brzegu wypukłego do brzegu wklęsłego. Prowadzi to do powstawania meandrów.

Obszar dorzecza – obszar lądu i morza składający się z jednego lub wielu sąsiadujących ze sobą dorzeczy wraz ze związanymi z nimi wodami podziemnymi, morskimi wodami wewnętrznymi, wodami przejściowymi i wodami przybrzeżnymi, będący główną jednostką przestrzenną gospodarowania wodami w krajach, które przyjęły ramową dyrektywę wodną (RDW). Sytuacja, w której wiele dorzeczy tworzy wspólny obszar dorzecza jest typowa dla obszarów nadmorskich, gdzie w ten sposób łączy się niewielkie dorzecza strumieni i rzek wpadających do morza

Odnoga rzeki, ramię ujściowe – część koryta rzeki, powstała po jego rozwidleniu. Odnogi rzeki najczęściej spotyka się w deltach.

Odwój – miejsce na rzece lub innym cieku wodnym, w którym następuje lokalna cyrkulacja nurtu.

Paleomeander – sierpowaty, często wygięty obszar na równinie zalewowej doliny rzecznej, powstały przez proces wypełniania starorzecza osadami biogenicznymi i mineralnymi. Jeżeli powierzchnia paleomeandra nie jest zrównana z powierzchnią otoczenia, paleomeander jest wówczas klasyfikowany jako forma rzeźby terenu. Jest przedmiotem zainteresowania geomorfologii fluwialnej.

Porohy Dniepru – poprzeczne progi skalne, zbudowane z wychodni granitów i gnejsów krystalicznej tarczy ukraińskiej, przegradzające koryto Dniepru pomiędzy miastami Dniepr i Zaporoże na odcinku około 70 km.

Potok – niewielki ciek o wartkim nurcie, płynący w terenie o znacznych deniwelacjach. Należy do wód płynących w korycie, które zwykle wyerodowało w skałach. W Polsce potokami nazywa się przeważnie cieki płynące na terenach gór i wyżyn. Na terenach nizinnych i pojeziernych w odniesieniu do niewielkich cieków stosuje się raczej termin strumień.

Powodzie i regulacja Wisły w Toruniu - stany wód na Wiśle oraz regulacja tej rzeki na terenie Torunia.

Procesy fluwialne (rzeczne) – proces rzeźbotwórczy związany z działalnością wód płynących (rzek).

Próg rzeczny – stopień skalny położony poprzecznie w korycie rzeki powstały w wyniku różnic w erozji skał, przez które przepływa rzeka. Utworzony jest ze skał o większej odporności na erozję. Rzadziej pochodzenia tektonicznego. Jest rodzajem progu skalnego.

Próg skalny – przegroda skalna w korycie rzeki, potoku lub dnie doliny, usytuowana prostopadle lub skośnie do ich biegu. Jeśli jest to próg na rzece lub potoku nosi nazwę progu rzecznego.

Przejście - odcinek rzeki pomiędzy sąsiadującymi ze sobą zakolami.

Przymulisko – trwale utrzymująca się, górna część odsypiska, często porośnięta roślinnością. Znajduje się od strony lądu.

Regulacja rzeki – przekształcenie naturalnego koryta rzecznego przez zmianę jego kształtu, długości, głębokości, spadku podłużnego oraz materiału z którego jest utworzone, w celu umożliwienia żeglugi, osuszenia terenu, ochrony przeciwpowodziowej. Prowadzi zwykle do przyspieszenia odpływu wody, zwiększenia ryzyka powodziowego, erozji wgłębnej koryta i osuszenia doliny oraz degradacji środowiska przyrodniczego.

Reofil – gatunek żyjący w wodach bieżących oraz w innych typach wód, preferujący siedliska cieków: rzeki, strumienie, potoki. Przystosowany do znoszenia prądu wody.

Rów wodny, rów, rów melioracyjny – sztucznie, ręcznie lub mechanicznie wykonane, podłużne zagłębienie w ziemi o szerokości dna przy ujściu mniejszej od 1,5 m służące do zbierania z okolicy nadmiernej ilości wody i odprowadzania jej do najbliższej rzeki lub zbiornika. Rowy wodne są zaliczane do sztucznych cieków wodnych.

Równia deltowa to część delty rzeki z kanałami rozprowadzającymi. Głównie są to obszary nizinne o charakterze bagiennym.

Rurka Pitota – przyrząd do pomiaru ciśnienia całkowitego przy przepływie płynów stosowany również do wyznaczania prędkości przepływu.

Rzędowość rzeki – forma hierarchicznego przedstawienia systemu sieci rzecznej dorzecza. Znajomość rzędowości rzeki na poszczególnych odcinkach jest podstawą analizy funkcjonowania ekosystemów rzecznych, szczególnie ważnej przy renaturyzacji dolin i koryt rzecznych.

Sieć rzeczna – ogół cieków na określonym terenie.

Stan wody – wzniesienie zwierciadła wody w cieku ponad umowny poziom odniesienia. Należy rozróżnić pojęcia stan wody i poziom wody. Są to te same wielkości fizyczne, jednak podawane względem różnych odniesień. Poziomy terenu liczymy od przyjętego poziomu morza, dlatego wysokość na której znajdują się obiekty na Ziemi wyrażamy w metrach nad poziomem morza. W Polsce sieć wodowskazowa odniesiona jest obecnie do poziomu morza w Kronsztadzie w Rosji.

Starorzecze – jezioro leżące na dnie doliny rzecznej, będące fragmentem jej byłego koryta i odcięte wałem przykorytowym od obecnego nurtu. Ma ono zwykle sierpowaty kształt.

Stożek napływowy – aluwialny stożek, często spotykana forma powierzchni terenu, powstająca na skutek akumulacji (nagromadzania) osadów niesionych przez rzekę lub potok w miejscu wyraźnego zmniejszenia spadku koryta i prędkości płynięcia wody, np. u wylotu doliny bocznej do głównej czy u wylotu doliny górskiej na przedpole. Stożki napływowe mają zwykle kształt wachlarzowaty, a ciek w ich obrębie często rozgałęzia się na kilka ramion. Stożek napływowy powstający w miejscu ujścia rzeki do morza lub jeziora nosi nazwę delty.

Strumień (strumyk) – mały naturalny ciek, zazwyczaj uchodzący do rzeki. Strumienie płyną w terenie o różnicowanej rzeźbie, w wąskim, płytkim korycie o niewielkim spadku i zlewni na ogół nieprzekraczającej 20 km². W Polsce są najczęściej spotykane na pogórzach i w najwyższych partiach pojezierzy. Strumienie okresowe mogą powstawać po silnych opadach deszczu, roztopach.

Terasa (taras) – forma terenu powstała w dolinie rzecznej wskutek erozyjnej lub akumulacyjnej działalności płynących wód. Występuje w zespołach, tworząc w przekroju poprzecznym doliny charakterystyczny układ schodów. Terasy mogą też powstać na wybrzeżu morza lub jeziora, w związku z działalnością falowania i zmiany poziomu lustra wody w akwenie.

Terasa nadzalewowa lub taras nadzalewowy – forma ukształtowania terenu występująca w dolinach rzecznych, rodzaj terasy. Jest to płaski teren znajdujący się powyżej terasy zalewowej, a więc obszaru zalewanego przez rzeki przy wysokich stanach wody. Jest pozostałością po dawniejszej terasie zalewowej. Powstaje, gdy rzeka wcina się w głąb osadów rzecznych tworząc niżej położone koryto rzeczne i nową terasę zalewową.

Terasa zalewowa, określana też jako taras zalewowy, obszar zalewowy lub równina zalewowa – forma akumulacyjna stanowiąca najniższy poziom doliny rzecznej, przecięta korytem rzeki. Ten naturalny płaski i często szeroki teren, położony bezpośrednio wzdłuż rzeki, jest zalewany w okresach wezbrań i powodzi, gdy ilość wody prowadzonej przez rzekę przekracza pojemność koryta. Obszar zalewowy powoduje spłaszczenie fali powodziowej. Stanowi najczęściej nieużytek, porastany przez las łęgowy lub wykorzystywany jako pastwisko. Ograniczany jest często wałami przeciwpowodziowymi.

Ujście rzeki – miejsce, w którym rzeka lub inny ciek kończy swój bieg, łącząc się z inną rzeką lub wpadając do jeziora, morza, oceanu.

Wezbranie – wysoki stan wody w rzece, wywołany zwiększonym zasileniem koryta podczas opadów lub roztopów, spiętrzeniem wody spowodowanym zatorem lodowym lub podwyższeniem bazy drenażu w ujściowym odcinku rzeki podczas sztormu. W polskiej terminologii geograficznej wezbrania przynoszące szkody materialne i społeczne nazywa się powodziami.

Woda dolna – w nawigacji na rzekach, z punktu widzenia płynącej jednostki – wszystko co dzieje się od strony wody odpływającej, a więc poniżej jednostki, w stronę ujścia rzeki.

Woda górna – w nawigacji na rzekach, z punktu widzenia płynącej jednostki – wszystko co dzieje się od strony wody napływającej, a więc powyżej jednostki, od strony źródła rzeki.