45 Konstantynopol

Bizancjum, obecnie Stambuł – starożytne miasto leżące nad cieśniną Bosfor, łączącą morze Marmara z Morzem Czarnym, nad zatoką Złoty Róg. Powstałe jako kolonia grecka w VII wieku p.n.e. W 324 roku cesarz rzymski Konstantyn I Wielki zdecydował o przemianowaniu miasta na Nowy Rzym później zwanym Konstantynopol, a w 330 roku przeniósł do niego stolicę swojego państwa.

Konstantynopol – nazwa Bizancjum nadana miastu przez Konstantyna Wielkiego, który wybrał je na swoją siedzibę; w latach 330–395 stolica cesarstwa rzymskiego; w latach 395–1453 stolica cesarstwa wschodniorzymskiego, Cesarstwa Bizantyńskiego i Cesarstwa Łacińskiego (1204–1261); stolica Imperium Osmańskiego w latach 1453–1922.

Akwedukt Walensa – akwedukt w Stambule w Turcji. W czasach Konstantynopola dostarczał wodę do miasta.

Atak Rusów na Konstantynopol – pierwszy atak Rusów na Bizancjum, a zarazem w ogóle pierwsza znana wyprawa wojenna Rusów, która miała miejsce w roku 860. W kronice Nestora zapisany pod rokiem 6374, jako wyprawa Askolda i Dira.

Cerkiew prawosławna, Kościół prawosławny – trzecia co do wielkości chrześcijańska wspólnota wyznaniowa, zrzeszająca ponad 200 milionów chrześcijan, głosząca zasady wiary i życia określane mianem prawosławia. Według doktryny prawosławnej, najważniejszym i ostatecznym celem chrześcijaństwa jest osiągnięcie przez wierzących współudziału w naturze boskiej. Proces ten zwany jest przebóstwieniem.

Chalke - był to wielki budynek bramny, który prowadził z placu Augustajon do Wielkiego Pałacu w Konstantynopolu. Został on poważnie zniszczony w czasie powstania Nika. Odbudował go Justynian I Wielki.

Chryzopol, w średniowieczu określane również jako Skutari – starożytne miasto położone w Bitynii nad cieśniną Bosfor dokładnie naprzeciw Byzantionu. Współcześnie zarówno Konstantynopol, jak i Chryzopol oraz pobliski Chalkedon stanowią dzielnice tureckiego miasta Stambuł.

Cysterna Teodozjusza jest jedną z wielu starożytnych cystern wybudowanych w dawnym Konstantynopolu. Cysterna została zbudowana za panowania cesarza Teodozjusza II pomiędzy rokiem 428 a 443. Gromadziła się w niej woda doprowadzana przez akwedukt Walensa. Współczesne wejście do cysterny znajduje się przy Piyer Loti Caddesi, w dzielnicy Eminönü.

Cysterna Tysiąca i Jednej Kolumny - podziemny zbiornik wybudowany w IV wieku w Konstantynopolu, pomiędzy Forum Konstantyna, a Hipodromem. Obecnie znajduje się we współczesnej dzielnicy Sultanahmet. Cysterny zostały odnowione i obecnie są udostępnione dla turystów.

Fanarion, Fener, lub Fanar – dzielnica dawnego Konstantynopola położona nad zatoką Złotego Rogu. Pierwotnie zamieszkiwała tu arystokracja bizantyjska, a po upadku miasta w 1453 roku jej potomkowie. Nazywani Fanariotami, często wstępowali na służbę osmańską, pełniąc istotne funkcje w dyplomacji lub zarządzając krajami lennymi Wysokiej Porty.

Forum Konstantyna – najważniejszy plac Konstantynopola, położony w najstarszej części stolicy, wytyczony już w trakcie zakładania miasta za panowania cesarza Konstantyna Wielkiego.

Galata – dzielnica Stambułu, położona w europejskiej części miasta, na północnym brzegu Złotego Rogu.

Hipodrom, Hipodrom Konstantynopolitański – nieistniejący bizantyjski tor wyścigowy dla koni i rydwanów, obecnie plac w Stambule.

Katedra św. Jerzego – katedralna świątynia Patriarchatu Konstantynopolitańskiego w Stambule, mieści się w dzielnicy Fanarion.

Kolumna Konstantyna albo Spalona Kolumna – kolumna znajdująca się przy ulicy Divan Yolu w Stambule w Turcji. Była ona niegdyś centralnym punktem znajdującego się w tym miejscu Forum Konstantyna, najważniejszego placu Konstantynopola.

Kolumna Wężowa – kolumna na Hipodromie w Stambule, odlana w 479 p.n.e. i przywieziona przez Konstantyna Wielkiego ze świątyni Apollina w Delfach w 324 n.e.

Konferencja Konstantynopolitańska wielkich mocarstw odbyła się w Stambule w dniach 23 grudnia 1876–20 stycznia 1877. W następstwie buntu Hercegowiny, który rozpoczął się w 1875, oraz powstania bułgarskiego w kwietniu 1876, mocarstwa zatwierdziły wspólnie projekt reform politycznych zarówno w Bośni, jak i na terytorium Imperium Osmańskiego, w obrębie którego żyła większość Bułgarów.

Upadek Konstantynopola – we wtorek 29 maja 1453 roku wojska Imperium Osmańskiego zajęły Konstantynopol. Zdobycie miasta oraz śmierć ostatniego cesarza bizantyjskiego Konstantyna XI pociągnęły za sobą ostateczny upadek Cesarstwa wschodniorzymskiego. Zwycięstwo to dało Turkom panowanie nad wschodnim basenem Morza Śródziemnego i otworzyło drogę do podboju Europy powstrzymanego dopiero przez Jana III Sobieskiego pod Wiedniem w roku 1683.

Kościół Świętego Zbawiciela na Chorze – bizantyński kościół w Stambule w Turcji. Jest usytuowany w dystrykcie Edirnekapı, w 1511 kościół został zamieniony na meczet. W latach 1948-2020 świątynia pełniła rolę muzeum. Kościół posiada bogatą kolekcję mozaik i fresków, odkrytych pod warstwą wapna, którym przykryto mozaiki, gdy zamieniano kościół na meczet.

Masakra łacinników – pogrom osób wyznających rzymski katolicyzm, pochodzących z zachodniej Europy, dokonana przez Greków wyznania prawosławnego. Miała miejsce w maju 1182 roku w Konstantynopolu. Ofiarą padli głównie duchowni i kupcy, którzy byli powszechnie znienawidzeni przez mieszkańców Konstantynopola. Liczbę łacinników w stolicy cesarstwa szacuje się na od 20 000 do 60 000. Wielu zginęło, inni zostali zmuszeni do ucieczki, lub sprzedani jako niewolnicy Turkom. Największe straty poniosły społeczności genueńska i pizańska.

Meczet Zeyrek – meczet w Stambule w Turcji. Przed zdobyciem miasta przez Turków znajdował się tu Klasztor Chrystusa Pantokratora.

Megali Idea – grecka ideologia narodowa postulująca utworzenie wielkiej Grecji na terenach zamieszkiwanych przez Greków.

Moskwa – Trzeci Rzym – koncepcja historiozoficzna stworzona przez mnicha Filoteusza z Pskowa przypuszczalnie pod koniec XV wieku, głosząca, że pierwszy Rzym upadł na skutek herezji, drugi Rzym – Konstantynopol – na skutek zdrady prawdziwej wiary, trzecim Rzymem jest Moskwa, a czwartego już nie będzie. Najstarszym zachowanym dokumentem, w którym teoria trzech Rzymów została zaprezentowana jest list Filoteusza do księcia Wasyla III z roku 1510.

Mury Konstantynopola składały się z szeregu kamiennych murów obronnych, które otaczały i chroniły miasto Konstantynopol od czasów istnienia kolonii Bizancjum w czasach starożytnej Grecji, przez czasy Cesarstwa Rzymskiego, do czasów pełnienia przez nie roli stolicy cesarstwa wschodniorzymskiego, co zapoczątkowało panowanie Konstantyna Wielkiego. Miasto Konstantynopol leży na półwyspie w kształcie trójkąta opływanym przez wody Morza Marmara i zatoki Złoty Róg. Poprzez liczne uzupełnienia, ulepszenia i zmiany były ostatnią wielką fortyfikacją starożytną oraz jedną z najbardziej wyrafinowanych jakie kiedykolwiek zbudowano.

Obelisk Konstantyna – 32-metrowy słup usytuowany w konstantynopolitańskim hipodromie. Obelisk znajduje się w południowej części obiektu, niedaleko pochodzącej z Delf Kolumny Wężowej. Budowla ta została wykonana z kamiennych bloków. Monument pochodzi z IV wieku. W dolnej części obelisku wywiercono otwory, z których spływała woda. Strukturę odnowił cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta w X wieku. Prawdopodobnie za panowania Konstantyna VII obelisk ozdobiono złoconymi plombami z brązu. Wykonane z brązu płyty zostały zrabowane i przetopione przez uczestników IV krucjaty w 1204 roku.

Obelisk Egipski, zwany również Obeliskiem Teodozjusza. Przewieziony ze Świątyni Boga Amona w Karnaku w Egipcie i ustawiony na Hipodromie Konstantynopola przez cesarza Bizancjum Teodozjusza I w 390.

Oblężenie Konstantynopola (674–678) – oblężenie Konstantynopola przez armię kalifatu Umajjadów w latach 674–678, zakończone odstąpieniem wojsk arabskich od miasta i zawarciem korzystnego dla Cesarstwa Bizantyjskiego pokoju.

Oblężenie Konstantynopola (717–718) – roczne oblężenie Konstantynopola przez armię kalifatu Umajjadów pomiędzy 15 sierpnia 717 a 15 sierpnia 718 roku, zakończone odstąpieniem wojsk arabskich od miasta.

Szlak od Waregów do Greków, wielka droga od Normanów do Grecji lub szlak wschodni – szlak handlowy łączący we wczesnym średniowieczu Skandynawię z Konstantynopolem i Bliskim Wschodem za pośrednictwem sieci rzek. Odkryty i wykorzystywany przez wikińskich Waregów, służył zarówno wyprawom handlowym, jak i łupieżczym. Efektem istnienia szlaku było powstanie w IX wieku Rusi.

Opowieść o wizerunku z Edessy – tekst w języku greckim, dotyczący powstania mandylionu i jego przeniesienia z Edessy do Konstantynopola w 944 roku. Właściwy tytuł: Konstantyna [Porfirogenety] z łaski Chrystusa cesarza rzymskiego opowieść o wizerunku z Edessy. Oparte na różnych relacjach historycznych opowiadanie o świętym obrazie Chrystusa, Boga naszego, niesporządzonym ręką i wysłanym do Abgara oraz o tym, jak go przeniesiono z Edessy do tej zażywającej szczególnej pomyślności królowej wśród miast – Konstantynopola.

Pałac Porfirogenetów – ruiny XIII w. pałacu bizantyjskiego w Stambule w Turcji.

Powstanie Nika – konstantynopolitańskie powstanie ludowe, które trwało od 13 do 18 stycznia 532 roku. Było ono reakcją na brak zgody cesarza Justyniana I na zmniejszenie podatków, ukrócenie nadużyć i usunięcie skorumpowanych urzędników. Zostało stłumione przez Belizariusza i zakończone masakrą ok. 30 tys. powstańców w hipodromie.

Rumeli Hisarı lub Forteca Rumeli – osmańska forteca w Stambule, na wzgórzu na europejskim brzegu Bosforu. Zamek został wybudowany na polecenie sułtana Mehmeda II w okresie 1451 – sierpień 1452, naprzeciwko Anadolu Hisarı, znajdującej się po azjatyckiej stronie, jako twierdza pomocnicza do oblężenia Konstantynopola. Głównym zadaniem twierdzy była blokada drogi morskiej przez Bosfor dla statków cesarskich i odcięcie Bizancjum od Morza Czarnego. Zamek nazywano popularnie Boğazkesen.

Sobór in Trullo lub Synod in Trullo – sobór chrześcijański Kościołów leżących na terenie Cesarstwa Bizantyńskiego, zwołany przez cesarza Justyniana II w Konstantynopolu na przełomie lat 691 i 692.

Studion − klasztor w Konstantynopolu założony w 463 przez konsula Flawiusza Studiusa pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela na zachodnich obrzeżach miasta.

Uniwersytet Magnaura w Konstantynopolu – bizantyński uniwersytet w Konstantynopolu.

Wielka schizma wschodnia – rozłam w chrześcijaństwie na Kościół wschodni i zachodni. Za symboliczną datę tego wydarzenia przyjmuje się rok 1054.

Wielki Pałac w Konstantynopolu, znany także pod nazwą Święty Pałac – pałac cesarski położony na południowo-wschodnim krańcu miasta nad Propontydą i cieśniną Bosfor. Dzielnica, w której znajdował się pałac nosiła nazwę Bukoleon, od stojących tam ogromnych posągów byka i lwa. W XI wieku nazwę tę nadano także samemu kompleksowi Wielkiego Pałacu.

Wieża Galaty – wznosi się w Stambule w Turcji, na północ od Złotego Rogu, w dzielnicy Galata.

Wieża Leandra – latarnia morska na niewielkiej wysepce w cieśninie Bosfor.

Yedikule – forteca w Stambule w Turcji. Stanowi część murów miejskich dawnego Konstantynopola.

Zatopiona Cysterna jest największą z kilkuset starożytnych cystern, która wciąż znajduje się pod miastem Stambuł w Turcji w pobliżu Hagia Sofia..

Zdobycie Konstantynopola – wydarzenie, które zapoczątkowało restaurację Cesarstwa Bizantyńskiego. Zajęcie Konstantynopola 25 lipca 1261 przez wojska Cesarstwa Nicejskiego było równocześnie końcem istnienia Cesarstwa Łacińskiego.

Złota Brama – główna brama Konstantynopola, używana także do odbywania triumfów przez zwycięskich cesarzy i wodzów bizantyjskich. Bramy używano do odbywania triumfów aż do epoki Komnenów. W późniejszym okresie jedyną tego typu okazją było wkroczenie do miasta cesarza Michała VIII Paleologa 15 sierpnia 1261, tuż po odbiciu Konstantynopola z rąk łacinników.

Złoty Róg – wąska, głęboko wcięta zatoka Bosforu ograniczająca od północy starożytny Konstantynopol i oddzielająca go od położonej na północnym brzegu Galaty. Brzegi Złotego Rogu spinają obecnie cztery mosty: Most Galata, Atatürka i Haliç oraz najnowszy Haliç Metro Köprüsü, po którym kursują pociągi stambulskiego metra.