41 Glacjologia

Bergschrund, szczelina brzeżna – największa szczelina na lodowcu, powstaje wzdłuż górnej granicy pola firnowego, oddzielając znajdujące się tam masy lodowo-śnieżne od otaczających je zboczy skalnych. Krawędź lodowca jest przymarznięta do podłoża, podczas gdy reszta przemieszcza się w dół. W ten sposób wzdłuż brzegu lodowca powstaje pojedyncze, głębokie nawet na 100 m rozdarcie.

Brama lodowcowa - inaczej wrota lodowcowe, to wylot tunelu wód subglacjalnych u czoła lodowca.

Cielenie się lodowca, cielenie lodowca, cielenie – proces odłamywania się fragmentów lodowca, w wyniku którego powstają góry lodowe.

Czerwony śnieg – zakwit śniegu powodowany przez glony o czerwonej barwie. W Stanach Zjednoczonych nazywany jest również śniegiem arbuzowym, ponieważ nie tylko ma barwę miąższu arbuza, ale może również wydzielać delikatną arbuzową woń ujawniającą się podczas jego zgniatania. Czerwony kolor nadaje astaksantyna, barwnik karotenoidowy znajdujący się w ciele glonów poza chloroplastami, a służący ochronie przed silnym, szczególnie w górach, na odbijającej światło powierzchni śniegu, promieniowaniem ultrafioletowym.

EPICA – międzynarodowy europejski projekt przeprowadzający głębokie odwierty rdzeni lodowych na Antarktydzie. Jednym z głównych zadań projektu jest pełne udokumentowanie danych na temat klimatu i atmosfery z przeszłości. EPICA uzyskuje te informacje z lodu antarktycznego poprzez wiercenie i analizę dwóch rdzeni lodowych, porównując je z odpowiednikami z Grenlandii. Do tej pory przedsięwzięcie dostarczyło wiedzy o klimacie z ok. 800 000 lat. Planuje się pobranie rdzenia lodowego, który dostarczyłby danych z 1,5 mln lat.

Jens Esmark – duński geolog i mineralog, działający w Norwegii, profesor geologii na uniwersytecie w Oslo, prowadził badania nad lodowcami; wysunął tezę o zlodowaceniu Skandynawii.

Firn – forma przejściowa między śniegiem i lodem firnowym. Gęstość: 0,4-0,8 g/cm3. Powstaje w wyniku przeobrażenia luźnych kryształów śniegu w agregaty ziaren lodu o średnicy dochodzącej do kilku milimetrów. Proces ten zachodzi podczas wielokrotnego podtapiania, a następnie zamarzania śniegu. Nie bez znaczenia jest też nacisk warstw nadległych - czyli kumulującego się śniegu.

Glina zwałowa, glina lodowcowa, glina morenowa – skała ilasta, rodzaj gliny; zazwyczaj niewarstwowany materiał osadowy powstający z błota morenowego, składający się z grubszych frakcji. Na glinę zwałową składa się materiał, wmarznięty niegdyś w lodowiec, który po stopieniu lodu został osadzony na skałach podłoża.

Góra lodowa – ogólnie: zwarta bryła lodu, oderwana w wyniku procesu zwanego cieleniem od lodowca i pływająca po powierzchni wody lub osiadła na dnie. Światowa Organizacja Meteorologiczna zawęża tę definicję do brył o powierzchni przekraczającej 300 m² i wystających ponad powierzchnię co najmniej o 5 metrów.

Góra lodowa B-15 – największa zanotowana dotąd góra lodowa powstała w kwietniu 2000 roku. W chwili powstania miała 275 km długości i 40 km szerokości, a jej powierzchnia wynosiła ok. 11 000 km². Krajem najbardziej porównywalnym pod względem powierzchni jest Jamajka. Jej fragmenty nadal dryfują wokół Antarktydy.

Growler, odłamek góry lodowej – zwarta bryła lodu, mniejsza od góry lodowej i odłamu góry lodowej, oddzielona od lodowca, pływająca lub osiadła na dnie.

Jezioro podlodowcowe, jezioro subglacjalne – jezioro znajdujące się pod powierzchnią lodowca, typowo lądolodu.

Jęzor lodowcowy, język lodowcowy – wydłużona, dolna część lodowca, gdzie przeważa proces ablacji, także niewielki, wąski występ czoła lodowca lub lądolodu. Ogromne masy lodu „wylewają” się w dół stoku. Jęzor lodowcowy położony na lądzie zazwyczaj jest zakończony rzeką lodowcową.

Jökulhlaup – termin pochodzący z języka islandzkiego oznaczający powódź glacjalną – jökull („lodowiec”) + hlaup („bieg”). Zasadniczo tym mianem można określić wszystkie wezbrania wykraczające poza obszar koryta i zalewające obszary sąsiednie, których źródłem są wody z ablacji lodowcowej. Jacek Jania używa terminu „epizodyczne powodzie lodowcowe”: „Wielkie powodzie lodowcowe pojawiają się raz na dłuższy czas, a niektóre wykazują cechy cykliczności”. Ten termin jest najbliższy znaczeniem angielskiemu pojęciu glacier outburst flood i jego podtypowi glacial lake outburst flood. Pierwsze określenie jest synonimem polskiego terminu – katastrofalne powodzie glacjalne. GLOF natomiast jest pojęciem węższym; dotyczy wyłącznie wezbrań związanych z odwodnieniem jezior glacjalnych.

Kolorowe góry lodowe – rzadko spotykane góry lodowe mające trwałą barwę inną niż biała. Za barwę lodu budującego kolorowe góry lodowe odpowiedzialne są specyficzne warunki, w których lód ten się formował, oraz wmarznięte w lód barwne zanieczyszczenia.

Aleksander Kosiba – polski geograf, geofizyk, glacjolog i klimatolog.

Kra jest określeniem zjawiska geologicznego lub hydrologicznego, w którym wolnopłynące (dryfujące) po obszarach obniżonej lepkości powierzchniowe fragmenty (płyty) różnych kształtów i rozmiarów mogące przemieszczać się poziomo, tworzą się poprzez odłamywanie od pokrywy.

Krajobraz peryglacjalny - rodzaj krajobrazu, który powstał na skutek działania procesów transportu i akumulacji zniszczonego i rozdrobnionego materiału skalnego, występuje w dużych odległościach od przedpola lądolodu. Ważnym czynnikiem kształtującym był także surowy klimat peryglacjalny.

Krążki lodowe – zjawisko lodowe, stanowiące etap zamarzania cieku lub zbiornika wodnego. Jest to jedna z form lodu pływającego.

Lądolód – pokrywa lodowa o znacznej grubości, zajmująca powierzchnię liczącą tysiące kilometrów kwadratowych. Tworzy lekko wypukłą tarczę zbudowaną ze śniegu i lodu, rozpływającą się na przedpole pod wpływem własnego ciężaru.

Linia równowagi bilansowej – linia oddzielająca obszar akumulacji lodowca od jego obszaru ablacji, czyli linia łącząca punkty o zerowym bilansie masy lodowca. Dla typowych alpejskich lodowców EL dzieli lodowiec w stosunku 2:1, czyli obszar akumulacji ma dwukrotnie większą powierzchnię niż obszar ablacji. Zasada ta nie obowiązuje lodowców zasilanych głównie lawinami, pokrytych gruzem lub występujących w strefach klimatu polarnego

Linia wiecznego śniegu – wysokość, wyrażona w metrach n.p.m., powyżej której opad śniegu przewyższa jego topnienie w bilansie rocznym. W sprzyjających warunkach topograficznych powyżej tej granicy mogą powstawać pola firnowe lodowców, w tym wypadku stanowi ona dolną granicę pola firnowego. Położenie granicy wieloletniego śniegu zależy głównie od czynników takich jak:klimatycznych, zwłaszcza średniej temperatury lata i ilości opadów atmosferycznych, pogodowych geomorfologicznych: rzeźba terenu, nachylenie, ekspozycja itp..

Lód – minerał z gromady tlenków o wzorze chemicznym H2O. Jest to stan stały wody.

Lód denny – zjawisko lodowe występujące gdy na powierzchni rzeki znajduje się przechłodzona woda. Ma ona temperaturę niższą od 0 °C, a ze względu na swoją gęstość opada na dno i tam powoli zamarza tworząc gąbczastą masę na roślinności wodnej. Ze względu na materiały z dna rzeki, barwa lodu zdaje się być ciemna. Po osiągnięciu dużej objętości wypływa na powierzchnię łącząc się ze śryżem i lepą. Wraz ze śryżem tworzy charakterystyczne krążki lodowe.

Lód morski – lód powstający z wody morskiej. Występuje na powierzchni mórz i oceanów wyższych szerokości geograficznych, także sezonowo w średnich szerokościach geograficznych, w wodzie o temperaturze od ok. −1 °C do ok. −2 °C.

Lód włóknisty – rodzaj kryształów lodowych, tworzących się z wód glebowych w glebach w nie obfitych.

Mała epoka lodowa – okres ochłodzenia znany głównie z rejonu północnego Atlantyku, który nastąpił po okresie średniowiecznego optimum klimatycznego. Średnie temperatury na półkuli północnej spadły o około 1°C.

Manche − istniejąca pod koniec zlodowacenia Würm rzeka powstała z roztapiających się wód lodowca, pokrywającego północna Europę, która płynęła w miejscu obecnego kanału La Manche.

Marmit – zagłębienie eworsyjne w formie cylindra o wygładzonych ścianach i zaokrąglonym dnie, wyżłobione w litej skale pod ciałem lodowca przez wody subglacjalne lub też przez wody supraglacjalne, spadające w głąb lodowca młynem lodowcowym i wprawiające w ruch wirowy kamienie znajdujące się na dnie tego zagłębienia. Marmity rozwijają się z reguły w lokalnych zagłębieniach lub szczelinach skały i mogą osiągać głębokość kilkunastu metrów.

Młyn lodowcowy – otwór w lodzie o spiralnie uformowanych ścianach, który powstał w wyniku działania wód roztopowych spływających z powierzchni lodowca lub ze szczeliny. Spływająca woda wprawia w ruch kolisty odłamki skał o różnej wielkości ziaren, które poszerzają i pogłębiają młyn lodowcowy, a przy tym same ulegają wygładzeniu i zaokrągleniu.

Niebieski lód lodowcowy – najstarszy lód lodowcowy, charakteryzujący się dużym ziarnem. Powstaje w głębokich warstwach lodowców firnowych pod naciskiem wyższych warstw. Śnieg ulega lokalnemu stopieniu i powolnej rekrystalizacji. Powstają kryształy lodu niemal całkowicie pozbawione elementów rozpraszających światło, takich jak granice ziaren, pęcherzyki powietrza, mikropęknięcia. Powstawanie niebieskiego lodu lodowcowego jest długim procesem – przykładowo na Grenlandii trwa on 150–200 lat.

Pak lodowy, lód pakowy, lód dryfujący – wieloletnia, pływająca pokrywa lodu morskiego, występująca na obszarach polarnych Ziemi: na Oceanie Arktycznym na półkuli północnej i morzach Antarktyki.

Penitenty, pokutniki, mniszki śniegowe – stożkowate formy, występujące w dużych skupiskach na lodowcach i polach firnowych, zwłaszcza w niskich szerokościach geograficznych, powstające w wyniku sublimacji śniegu, firnu lub lodu. Typowa wysokość penitentów to 0,5-2 m, jednakże zdarzają się również większe, kilkumetrowe.

Polarna czapa lodowa − obszar okołobiegunowy planety pokryty lodem. Termin ten obejmuje zarówno obszary pokryte lądolodami, jak też lód morski. Na Ziemi występują one w Arktyce i Antarktyce.

Rzeźba krasowa – rzeźba terenu, której ukształtowanie związane jest z działaniem wody w wyniku procesów krasowienia.

Strumień lodowy – strefa skanalizowanego, szybkiego płynięcia lodu w obrębie lądolodu, odpowiedzialna za wyprowadzanie z niego większości lodu i osadów. Typowe strumienie mają kilkaset kilometrów długości, kilkadziesiąt kilometrów szerokości i płyną z prędkością powyżej 400 m/rok. Cechą unikalną strumieni jest to, że są one ograniczone przez wolno płynący – stagnujący lód.

Szczelina brzeżna – szczelina powstająca między boczną krawędzią jęzora lodowca, pola firnowego lub śniegu a ścianą skalną zbocza wznoszącego się nad nimi. Powstaje wskutek wytopienia się lodu czy śniegu od nagrzanych słońcem skał. Przykładem szczeliny brzeżnej w Polsce może być ta powstała między tatrzańskim Mięguszowieckim Śnieżnikiem, a ścianą opadającą spod Przełęczy pod Chłopkiem.

Szczelina lodowcowa – pęknięcie lub uskok tworzące się w wyniku pękania lodowca, spowodowanego przez jego ruch ponad wybrzuszeniami i uskokami podłoża.

Śnieżnik – płat (pole) twardego śniegu, firnu i lodu firnowego istniejący często przez cały rok. Zazwyczaj tworzy się w zacienionych kotłach lodowcowych i innych zagłębieniach terenowych. Rozległość śnieżników i ich miąższość ulega zmianie w ciągu roku. Znane są śnieżniki, które istnieją ponad sto lat, ale niektóre duże i zdawałoby się bardzo trwałe, czasami jednak zanikają. Śnieżniki mają budowę warstwową, dzięki czemu czasami można po liczbie warstw odczytać wiek śnieżnika. Nie zawsze jednak jest to możliwe, gdyż warstwy bywają nieczytelne. W dużych śnieżnikach czasami tworzą się tunele śnieżne, zwane też jaskiniami śnieżnymi. Utworzone są przez wodę z topniejącego śniegu.

Śryż – zjawisko lodowe, stanowiące etap zamarzania cieku lub zbiornika wodnego. Jest to jedna z początkowych postaci lodu.

Wieczna lub wieloletnia zmarzlina, zwana też czasem wieczną marzłocią lub marzłocią trwałą lub zlodowaceniem podziemnym lub (ang.) permafrostem – zjawisko trwałego utrzymywania się części skorupy ziemskiej w temperaturze poniżej punktu zamarzania wody niezależnie od pory roku. Powstaje w warunkach suchego, zimnego klimatu. Obejmuje około 80% Alaski, większość północnej Kanady i 65% Syberii. Ciągła zmarzlina sięga aż do północnej Mongolii, punktowo występuje też w Górach Skandynawskich i na Grenlandii. Natomiast nieciągłe zmarzliny zajmują także większość Tybetu, są też znane z Alp. Wieczną zmarzlinę odkryto również w północno-wschodniej Polsce, w okolicy Suwałk na głębokości 357 metrów poniżej poziomu gruntu. Jest to pozostałość po zmarzlinie z okresu ostatniego zlodowacenia, która przetrwała dzięki specyficznym warunkom geologicznym, tak zwanej suwalskiej anomalii geotermiczno-hydrogeochemicznej.