33 Imperium brytyjskie

Imperium brytyjskie – imperium kolonialne obejmujące dominia, kolonie, protektoraty, terytoria mandatowe i inne terytoria zależne należące do Wielkiej Brytanii lub przez nią zarządzane. Rozwinęło się z kolonii i placówek handlowych zakładanych przez Anglię pomiędzy końcem XVI a początkiem XVIII wieku. U szczytu swojej potęgi było największym imperium w historii świata i przez ponad stulecie było jedynym supermocarstwem. Największą powierzchnię osiągnęło po I wojnie światowej, ale wtedy największe składowe imperium, Kanada i Australia oraz kilka mniejszych, były już dominiami, czyli prawie niezależnymi państwami, jedynie uznającymi zwierzchność korony brytyjskiej. W 1925 roku imperium brytyjskie zamieszkiwało około 478 milionów ludzi, co stanowiło jedną czwartą ówczesnej ludności świata. Liczyło około 35,8 mln km² powierzchni, tj. prawie jedną czwartą powierzchni lądowej Ziemi. W rezultacie jego dziedzictwo polityczne, prawne i kulturowe, podobnie jak język angielski, rozprzestrzeniło się w wielu częściach świata. U szczytu swojej potęgi było często określane jako „imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce”, gdyż dzięki jego rozległości zawsze istniało takie terytorium do niego należące, gdzie trwał dzień.

Ataki fenian na Kanadę – skoordynowane z sobą próby inwazji na kolonie brytyjskie w Ameryce Północnej dokonane przez fenian, irlandzką organizację niepodległościową Irish Republican Brotherhood (IRB), w roku 1866.

Brama Indii – budowla z żółtego bazaltu wzniesiona przez Brytyjczyków u wejścia do portu w Mumbaju. Ukończona w 1924 roku, była używana do celów ceremonialnych i stała się główną atrakcją turystyczną miasta.

Brytyjska Imperialna Kompania Wschodnioafrykańska – brytyjska kompania handlowa, która administrowała Brytyjską Afryką Wschodnią. Kompania została założona w 1885 roku, po zakończeniu Konferencji Berlińskiej. Kierował nią Sir William Mackinnon przy wsparciu ze strony rządu brytyjskiego. Większość działań kompanii skupiała się wokół Mombasy oraz wybrzeża. Kompania okazała się mało efektywna, więc w 1894 roku podjęto decyzję o jej rozwiązaniu, a obszar którym zarządzała przekształcono w Protektorat Afryki Wschodniej.

Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska – korporacja zrzeszająca angielskich inwestorów, z siedzibą w Londynie, działająca od 1600 roku do 1858 roku, głównie na terenie dzisiejszych Indii, także w Azji Południowo-Wschodniej i na Dalekim Wschodzie.

Dominium brytyjskie – forma ustrojowa istniejąca w ramach imperium brytyjskiego, stanowiąca formę pośrednią między samorządną kolonią a suwerennym państwem, z czasem ewoluująca w stronę suwerenności.

Druga wyprawa Jamesa Cooka – brytyjska wyprawa odkrywcza kierowana przez Jamesa Cooka, przeprowadzona w latach 1772–1775 na dwóch statkach: „Resolution” oraz „Adventure”. Celem wyprawy było dowiedzenie, czy istnieje wielki kontynent południowy lub Terra Australis. W tym celu załogi statków trzykrotnie przekraczały koło podbiegunowe południowe. Ostatecznie nie udało się wykazać istnienia jakiegokolwiek lądu na południu – Cook nie odrzucił jednak możliwości istnienia mniejszego niż wcześniej oczekiwano kontynentu pokrytego w całości lodem. Podczas wyprawy odkryto i opisano po raz pierwszy szereg wysp, w tym Nową Kaledonię, Norfolk, Georgię Południową oraz Sandwich Południowy.

Jukon stał się terenem kolonizacji przez kompanie handlowe, najpierw Kompanię Północno-Zachodnią, a potem Kompanię Zatoki Hudsona, od końca XVIII wieku i przez pierwszą połowę XIX wieku. Potem wraz z załamaniem się rynków na wyroby skórzane i futrzarskie ponownie opustoszał. W 1867 region Jukonu wszedł pod administrację kanadyjską jako Dystrykt Jukon, część Terytoriów Północno-Zachodnich. W 1908, wobec konieczności rozszerzenia administracji w czasie Gorączki złota w Klondike, Jukon został oddzielnym terytorium. Po wygaśnięciu gorączki złota pozostał terytorium, z bardzo ograniczoną administracją. Dopiero w drugiej połowie XX wieku nastąpiło powolne odradzanie się terytoriów, głównie w wyniku nowych odkryć geologicznych i rozwoju turystyki.

Współczesna Kolumbia Brytyjska powstała przez połączenie dwóch brytyjskich kolonii – wyspy Vancouver i Kolumbii Brytyjskiej. Początkowo obie miały charakter handlowy i zarządzane były przez Kompanię Zatoki Hudsona. Gorączka złota nad rzeką Fraser w 1858 r. i Peace River w 1861 r. spowodowały gwałtowny wzrost liczby ludności kolonii i konieczność rozbudowy administracji kolonialnej. Unia obu kolonii nastąpiła w 1866 r., stanowiąc namiastkę obieralnego rządu. Wkrótce potem rozpoczęto dyskusję nad dołączeniem do Konfederacji Kanady, co nastąpiło w lipcu 1871 r.

Kolonizację Nowej Szkocji rozpoczęli w 1604 Francuzi, a w 1621 włączyli się w nią także Brytyjczycy. Spór o prawa do terenów rozstrzygnęły traktat w St-Germain-en-Laye w 1632 i traktat w Bredzie w 1667, przyznając prawa do tych terenów Francji. W ten sposób powstała kolonia zwana Akadią. Akadia, przemianowana na Nową Szkocję, powróciła w większej części w ręce brytyjskie na mocy traktatu w Aix-la Chapelle. Pozostałe części Akadii stały się częścią Nowej Szkocji po wojnie siedmioletniej zakończonej pokojem paryskim. Z czasem z Nowej Szkocji wydzielono dwie inne kolonie Nowy Brunszwik i Wyspę Księcia Edwarda. W 1848 Nowej Szkocji nadano status samorządnego dominium. W połowie XIX w. z 350 tysiącami mieszkańców Nowa Szkocja była jednym z najsilniejszych społecznie i gospodarczo dominiów północnoamerykańskich. W 1867 Nowa Szkocja, nie bez wewnętrznych tarć, przystąpiła do Konfederacji Kanady.

Nunavut, terytorium Kanady powstałe w 1999, w większości zamieszkane jest przez naród Inuitów. Począwszy od X wieku naród ten rozwinął bardzo specyficzną kulturę opartą na łowiectwie. Od XVII wieku Inuici rozpoczęli intensywne kontakty z Kompanią Zatoki Hudsona, które doprowadzając do znacznego postępu materialnego narodu, zniszczyły jego tradycyjną kulturę. Wycofanie się Kompanii z handlu w rejonach arktycznych w latach trzydziestych XX wieku doprowadziło Inuitów na krawędź zagłady biologicznej. Począwszy od początku lat siedemdziesiątych Inuici przechodzą odrodzenie narodowe, kulturowe i gospodarcze, które doprowadziło do powstania samorządnego terytorium.

Historia Saskatchewanu – obejmuje historię dzisiejszej prowincji Saskatchewan w Kanadzie.

Terytoria Północno-Zachodnie i Ziemia Ruperta były krainami geograficzno-historycznymi w północnej części Ameryki. Ziemia Ruperta kontrolowana była przez brytyjską Kompanię Zatoki Hudsona, a Terytoria Północno-Zachodnie, przez kanadyjską Kompanię Północno-Zachodnią. Od czasu połączenia obu kompanii w 1821 oba regiony zaczęto określać wspólną nazwą Terytoriów Północno-Zachodnich.

Imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce – określenie używane w odniesieniu do imperium o terytorium tak rozległym, że w dowolnym momencie jest takie miejsce na jego powierzchni, gdzie trwa dzień. W zasadzie dotyczyło ono dwóch światowych mocarstw dominujących w skali globalnej: imperium hiszpańskiego i imperium brytyjskiego.

Incydent w Faszodzie – kulminacyjny punkt brytyjsko-francuskiego konfliktu o granice posiadłości kolonialnych w Afryce Wschodniej, który miał miejsce w 1898 roku i doprowadził Wielką Brytanię i Francję niemal do wojny. Skończył się korzystnie dla strony brytyjskiej, gdyż jego skutkiem było ograniczenie działalności Francji w strefie wpływów brytyjskich w Afryce.

Jamestown, historycznie również James Town, James Towne, Jamestowne oraz James City – pierwsza stała osada angielskich kolonistów w Ameryce Północnej, na terenie dzisiejszego stanu Wirginia, założona 14 maja 1607. Historycznie była to druga trwała osada na obszarze dzisiejszych Stanów Zjednoczonych, po założonym w 1565 przez Hiszpanów mieście St. Augustine na Florydzie. Poprzednie 17 prób osadnictwa anglosaskiego zakończyło się niepowodzeniem.

Poniższa lista przedstawia brytyjskie kolonie, protektoraty, dominia oraz pozostałe terytoria zależne imperium brytyjskiego.

Kompania Wirgińska (ang. The Virginia Company – kompania osadniczo-handlowa powołana w Anglii w 1606 w celu kolonizacji Ameryki Północnej. Kompania została założona przez króla Jakuba I i podzielona była na dwa oddziały:Kompania Londyńska – tereny pomiędzy równoleżnikiem 34°N i 38°N Kompania Plymouth – tereny pomiędzy równoleżnikiem 41°N i 45°N

Kompania Zatoki Hudsona – korporacja handlowa powstała w 1670 roku i nadal działająca. Kompania jest jednym z najstarszych przedsiębiorstw na świecie. Powstała jako spółka łowiecka i handlu futrami, z czasem rozrastając się do olbrzymich rozmiarów. Do roku 1867 Kompania administrowała rozległymi terenami w Ameryce Północnej, które obecnie zajmują większość powierzchni Kanady. Z czasem spółka zaczęła prowadzić także działalność górniczą i inwestycyjną. Dziś jest średniej wielkości przedsiębiorstwem posiadającym kilka sieci domów towarowych działających w Kanadzie.

Koncesja Selkirka – nadanie ziemskie około 300 tysięcy kilometrów kwadratowych na terenie dzisiejszej prowincji Kanady Manitoba oraz stanów USA Minnesota i Dakota Północna dokonane przez Kompanię Zatoki Hudsona na rzecz Lorda Selkirka w 1809.

Konfederacja Kanady – polityczny i prawny proces tworzenia Kanady.

Konferencja w Charlottetown – konferencja, na której powzięto wstępne decyzje dotyczące Konfederacji Kanady. Rozpoczęła się 1 września 1864 i zakończyła 10 września 1864 roku w Charlottetown, stolicy Wyspy Księcia Edwarda. Rozmowy zjednoczeniowe były kontynuowane na konferencji w Québecu. Na konferencji spotkali się przedstawiciele prowincji morskich Nowej Szkocji, Nowego Brunszwiku i Wyspy Księcia Edwarda oraz delegaci Unii Kanady – Ontario i Quebecu. Ze względu na spóźnione zaproszenie nie pojawili się delegaci Nowej Fundlandii.

Konferencja w Québecu – konferencja, na której powzięto ostateczne decyzje dotyczące Konfederacji Kanady. Konferencja rozpoczęła się 10 października i zakończyła 27 października 1864 r. w mieście Québec i była kontynuacją konferencji w Charlottetown. Na konferencji spotkali się przedstawiciele prowincji morskich Nowej Szkocji, Nowego Brunszwiku i Wyspy Księcia Edwarda oraz delegaci Unii Kanady – Ontario i Quebecu. Delegaci Nowej Fundlandii uczestniczyli w konferencji jako obserwatorzy. Przewodniczącym obrad został Étienne-Paschal Taché. Wynikiem obrad był dokument znany jako 72 Resolution lub Quebec Resolution Rezolucja Quebekańska. Dokument ten był podstawą negocjacji w czasie konferencji londyńskiej w sprawie Kanady.

Konwencja Narodowa Nowej Fundlandii – ciało przedstawicielskie w Nowej Fundlandii wyłonione w bezpośrednich wyborach w roku 1946 i działające do roku 1947. Konwencja nie miała mocy ustawodawczej, lecz jedynie opiniotwórczą. Jej zadaniem było przedstawienie propozycji sposobu zakończenia brytyjskich rządów komisarycznych nad wyspą.

Konwencja z 1818 r. – porozumienie zawarte pomiędzy Wielką Brytanią a USA, kolejne po ugodzie Rusha-Bagota, normalizujące stosunki pomiędzy oboma krajami po zakończeniu wojny brytyjsko-amerykańskiej 1812 roku. Konwencja regulowała trzy problemy:ustalała granicę pomiędzy Luizjaną a terytoriami kontrolowanymi przez Brytyjczyków wzdłuż 49 równoleżnika od Jeziora Leśnego do Gór Skalistych. definiowała Kraj Oregon jako terytoria położone na zachód od Gór Skalistych i na północ od 42 równoleżnika, którędy biegła granica pomiędzy USA a terytoriami hiszpańskimi. Kraj Oregon miał być otwarty dla wspólnego zasiedlenia przez oba kraje. Podział tego terytorium pozostawiono na okres późniejszy. Potwierdzała amerykańskie prawa do połowów na łowiskach północnego Atlantyku.

Kwestia butów – konflikt o podłożu kulturowym, w okresie kolonialnym powracający wielokrotnie w stosunkach birmańsko-brytyjskich i będący przyczyną zadrażnień, a nawet poważnych kryzysów politycznych. Wynikał on z niestosowania się Brytyjczyków do traktowanego bardzo poważnie w Birmie zwyczaju zdejmowania w określonych sytuacjach obuwia. Przedmiot, długotrwałość i waga politycznych konsekwencji tego konfliktu czynią go unikatowym w historii krajów Azji Południowo-Wschodniej.

Mayflower – mały, drewniany żaglowiec, trójmasztowy galeon handlowy, na którym koloniści angielscy, tzw. pielgrzymi, w liczbie 102 osób, przybyli do Ameryki Północnej w 1620 roku.

Powstanie Mau Mau – zbrojne walki rdzennej ludności Kenii toczone przeciw kolonialnej administracji Wielkiej Brytanii w latach 1952–1955.

Powstanie sipajów lub Pierwsza indyjska wojna o niepodległość – masowe antybrytyjskie wystąpienia zbrojne w Indiach w latach 1857–1859.

Twierdza w Louisburgu została zbudowana w 1720 na wyspie Cape Breton, północnym cyplu Nowej Szkocji obok osady Louisburg przez francuską administrację kolonialną. Twierdzę zbudowano po utracie Akadii w 1713 r. na mocy traktatu pokojowego w Ultrechcie kończącego wojny o sukcesję hiszpańską.

Ugoda Rusha-Bagota – porozumienie zawarte pomiędzy Wielką Brytanią a USA 28 i 29 kwietnia 1817. Porozumienie w formie wymiany korespondencji było pierwszym układem pomiędzy obu państwami po zakończeniu wojny brytyjsko-amerykańskiej z 1812 roku. Nazwa ugody pochodzi od nazwisk Richarda Rusha, ówczesnego sekretarza stanu USA, i Charlesa Bagota, późniejszego gubernatora generalnego Kanady. 16 kwietnia 1818 zatwierdzona przez Senat USA. Ugoda dotyczyła demilitaryzacji akwenu Wielkich Jezior. Nie definiowała ona granicy pomiędzy USA a Kanadą, lecz rozpoczęła tradycję niefortyfikowania granicy pomiędzy obydwoma krajami.

Ustawa o Kanadzie lub Akt konstytucyjny – ustawa uchwalona przez Parlament Brytyjski w 1791 reformująca system administracji w Kanadzie. Ustawa podzieliła Kanadę na dwie prowincje: Górną Kanadę i Dolną Kanadę.

Wielka gra jest terminem używanym dla określenia rywalizacji między Imperium Brytyjskim a Imperium Rosyjskim w XIX wieku o wpływy w Azji Środkowej – głównie na terenie obecnych Iranu, Afganistanu i Pakistanu, a także Tybetu.