33 Imperium Osmańskie

Imperium Osmańskie – państwo rządzone przez dynastię Osmanów, istniejące od końca XIII w. do roku 1922, początkowo z ośrodkiem w północno-zachodniej Anatolii, od 1453 ze stolicą w Stambule, u szczytu potęgi w XVI–XVIII wieku obejmujące większość Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i południowo-wschodniej Europy.

Akcze – srebrna moneta osmańska będąca w obiegu od XIV do XIX wieku.

Baszybuzucy – w XIX i na początku XX wieku żołnierze nieregularnych wojsk tureckich, pochodzących z ochotniczego naboru.

II bitwa pod Adaną – starcie zbrojne, które miało miejsce 26 sierpnia 1488 w trakcie walk Osmanów z mamelukami.

Bunt Czerwonych Turbanów – wystąpienie janczarów przeciwko sułtanowi tureckiemu Ahmedowi III w 1730 roku. Nazwa pochodzi od charakterystycznego nakrycia głowy buntowników.

Czausz – urzędnik dworski w Imperium Osmańskim, posłaniec, goniec, często byli oficerowie, którym powierzano zadanie kontroli pałacu.

Dywan — rada doradcza muzułmańskich władców bądź dygnitarzy. Dywanem nazywana jest również namiastka rządu lub sejmu w krajach podbitych przez Turków, np. Wołoszczyzny i Mołdawii.

Ejalet (ar.) – jednostka administracyjna w Imperium osmańskim odpowiadające polskim województwom, którą rządził pasza z tytułem wali, który oznaczał "gubernatora", "namiestnika". Każdy ejalet dzielił się na sandżaki.

Era Tulipanów – okres w historii Turcji trwający od 1718 do 1730 roku, kiedy rządził Ahmed III. Jeszcze bardziej niż sułtan proeuropejski był wielki wezyr Nevşehirli Damat İbrahim Pasha. Czasy te charakteryzowały się bezprecedensowym zainteresowaniem i zafascynowaniem europejskością oraz powrotem do tradycji zdobniczych Imperium Osmańskiego z XVI wieku i perskich Safawidów. Okres zakończył się w 1730 roku powstaniem Patrony Halila, które usunęło Ahmeda z tronu. Był to okres pewnego odprężenia w stosunkach międzynarodowych oraz prób reform ekonomicznych. Nazwa została nadana przez dwudziestowiecznych historyków, a pochodzi od wielkiego zainteresowania tulipanami wśród ówczesnej arystokracji.

Firman – w dawnych państwach muzułmańskich określenie oficjalnych dokumentów wystawianych przez władcę (sułtana). Firman zawierał osobisty pisemny rozkaz i był pieczętowany sułtańską pieczęcią. Słowo pochodzi od perskiego słowa farmân (فرمان), znaczącego dekret lub nakaz. W sułtańskiej Turcji używana była forma ferman.

Flaga Imperium Osmańskiego – flaga państwa istniejącego w latach 1299-1923.

Hajduk – u niemuzułmańskiej ludności Bałkanów, np. Bułgarów czy Serbów – rozbójnik, łupieżca w rodzaju opryszka, hajdamaka lub greckiego klefta, który z powodu panujących tam stosunków społecznych uznawany jest bardziej za bohatera i mściciela ludu niż złoczyńcę. Hajducy powstawali wskutek ucisku tureckich władców na miejscową ludność i sławieni byli przez nią w śpiewach i opowieściach. Oddziały hajduków latem kryły się w lasach i stamtąd prowadziły działania partyzanckie, pierwotnie przeciw tureckim poborcom podatków, później także napadając i łupiąc kupców i ludzi zamożnych.

Herb Imperium Osmańskiego – to jeden z dwóch, obok flagi, symboli państwowych tego historycznego państwa.

Konferencja Konstantynopolitańska wielkich mocarstw odbyła się w Stambule w dniach 23 grudnia 1876–20 stycznia 1877. W następstwie buntu Hercegowiny, który rozpoczął się w 1875, oraz powstania bułgarskiego w kwietniu 1876, mocarstwa zatwierdziły wspólnie projekt reform politycznych zarówno w Bośni, jak i na terytorium Imperium Osmańskiego, w obrębie którego żyła większość Bułgarów.

Kryzys bośniacki − kryzys międzynarodowy wywołany w 1908 roku austro-węgierską aneksją okupowanego od 1878 roku sąsiedniego terytorium Bośni-Hercegowiny, formalnie części Imperium Osmańskiego. Kryzys i napięcie w stosunkach międzynarodowych wynikły z aspiracji sąsiedniego Królestwa Serbii do włączenia tego serbskojęzycznego terytorium do własnego państwa. Ostatecznie naciski mocarstw europejskich na Turcję i Serbię spowodowały uznanie przez oba państwa aneksji w 1909 roku.

Liga Prizreńska – albańska organizacja polityczna, powołana do życia 10 czerwca 1878 w Prizrenie.

Ludobójstwo Asyryjczyków, znane również jako Sayfo lub Seyfo („miecz”) – masowa rzeź ludności asyryjskiej w Imperium Osmańskim i sąsiedniej Persji, dokonana przez wojska tureckie podczas I wojny światowej. W tym samym czasie władze tureckie prowadziły również podobnie ludobójczą politykę wobec Ormian i Greków. Dokładna liczba ofiar wśród Asyryjczyków jest trudna do oszacowania, przyjmuje się, że zamordowanych mogło zostać nawet do 300 tysięcy osób.

Ludobójstwo Greków pontyjskich – termin przyjęty przez współczesnych uczonych zajmujących się ludobójstwem na kampanię przemocy zapoczątkowaną przez rząd Imperium Osmańskiego wobec zamieszkującej je ludności greckiej w okresie I wojny światowej (1914–1918) i bezpośrednio po niej (1918–1923).

System milletów – porządek prawny w państwie osmańskim, określający prawa i obowiązki ludności niemuzułmańskiej. Zasadniczo każdej z podbitych nacji pozostawiano dość znaczną swobodę co do wyznania i kultury, jednakże nakładany był na nie większy podatek niż na ludność muzułmańską. Co do zasady zamykane były możliwości awansu społecznego w tureckiej armii i administracji.

Młodoturcy – nacjonalistyczny i modernistyczny ruch polityczny istniejący w Turcji na przełomie XIX i XX wieku, dążący do obalenia monarchii osmańskiej i reorganizacji państwa.

Nalot szarańczy w Wielkiej Syrii (1915) – klęska żywiołowa związana z nalotem szarańczy pustynnej na terytoria wilajetów Jerozolimy, Bejrutu i Syrii Imperium Osmańskiego. Trwała od lutego do października 1915 i przyczyniła się do klęski głodu w Wielkiej Syrii w latach 1915–1918.

Odaliska – biała niewolnica albo konkubina w haremie sułtana tureckiego. Odaliski podzielone są na grupy: kalfa, halaik, ikbal, gözde, walide sultan.

Okupacja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry – okupacja Bośni i Hercegowiny, dokonana przez Austro-Węgry w 1878. Jej skutkiem była aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry w 1908.

Rewolucja młodoturecka – przewrót wojskowy w Imperium Osmańskim zorganizowany 3 lipca 1908 przez młodoturków. Celem była modernizacja zacofanego państwa, która miała je uchronić przed interwencją mocarstw.

Młodzi Osmanowie – grupa działaczy osmańskich założona w 1865 roku, pod wpływem myślicieli zachodnioeuropejskich, takich jak Monteskiusz, Rousseau, oraz pod wpływem Rewolucji francuskiej. Do organizatorów ruchu należeli pisarz Ibrahim Şinasi, Ziya Pasza, Namık Kemal, Avni Pasza, były wezyr Mustafa Fazıl.

Rum millet – zwane potocznie „prawem separacji Narodu”, prawo uznające zwierzchność prawosławnego Patriarchy Konstantynopola oraz greckokatolickiego Patriarchy Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii (od 1837) nad wyznawcami chrześcijaństwa w Imperium osmańskim. Przyznanie przywileju rum millet patriarsze Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii zatwierdził w 1838 papież Grzegorz XVI.

Sandżak Smedereva, zwany też Paszałyk belgradzki – osmańska jednostka administracyjna (sandżak), która istniała od XV wieku do połowy wieku XIX na ziemiach serbskich.

Serdar – w Turcji osmańskiej zazwyczaj tytuł wodza naczelnego, którym bywał wielki wezyr. Każdy Serdar na znak swojej władzy otrzymywał od sułtana świętą chorągiew proroka Mahometa i klucz do Kaaby, świętego miejsca islamu.

Sicz Zadunajska, Sicz Dunajska – osadnictwo kozackie na terenach pod administracją turecką w XVIII wieku.

Spahisi – feudalne oddziały nieregularnej jazdy tureckiej za czasów imperium osmańskiego. Spahisi byli tureckimi odpowiednikami europejskiego rycerstwa. Zwani byli także timariotami, jako lennicy niewielkich posiadłości ziemskich zwanych "timar". Po raz pierwszy zorganizowane ok. 1326 roku. Od XVI wieku stopniowo tracili na znaczeniu, zaś w XIX wieku Mahmud II tę formację zlikwidował. Do służby wojskowej w kampaniach sułtana powoływani byli przez sandżakbejów – lokalnych namiestników, odpowiadających przed bejlerbejami.

Wielki wezyr – dostojnik państwowy w Imperium osmańskim, najważniejszy z ministrów sułtana. Wielokrotnie posiadał większą faktyczną władzę niż sułtan. Posiadał jego pełnomocnictwo i mógł być odwołany ze stanowiska wyłącznie przez Sułtana. Największa ich władza przypadała na okres 1656–1703. W XIX wieku, po okresie tanzimatu, wielki wezyr zaczął pełnić funkcję odpowiadającą kompetencjami funkcji premiera w Zachodnio-europejskich monarchiach.

Wysoka Porta, Porta Ottomańska – historyczne określenie na dwór, rząd lub ogólniej, na państwo tureckie jako całość za panowania sułtanów, szczególnie w kontekście dyplomatycznym. Nazwa pochodzi od wielkiej bramy do dzielnicy urzędowej w Stambule, budynku, w którym mieściła się siedziba wielkiego wezyra. Od tego określenia pochodzi także nazwa elitarnej straży sułtana — Jeźdźców Wysokiej Porty.

XV Korpus Armii Imperium Osmańskiego – korpus armii tureckiej z czasów Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej. Sformowany na początku 1915 roku, w czasie wojny wielokrotnie przeformowany, wziął udział w bitwach na wielu frontach: w bitwie o Gallipoli, na froncie galicyjskim, w kampanii synajsko-palestyńskiej oraz na froncie kaukaskim.