30 Miasta i osady prehistoryczne

Tell, także tall – typ stanowiska archeologicznego, utworzonego z nawarstwiających się wskutek długotrwałego osadnictwa, szczątków osad ludzkich. Po raz pierwszy zjawisko akumulacji poziomów stratygraficznych osadnictwa ludzkiego na stanowisku tego typu zostało zauważone przez Heinricha Schliemanna i Wilhelma Dörpfelda podczas prac wykopaliskowych w Troi w latach 70 i 80 XIX wieku. Pierwsze naukowe metody prac wykopaliskowych na tego typu stanowisku opracował William Flinders Petrie i Frederick J. Bliss podczas wykopalisk w Tell el-Hesi w latach 1890–1892.

Ban Chiang – stanowisko archeologiczne w północno-wschodniej Tajlandii, w 1992 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Banpo – neolityczna osada odkryta w pobliżu miasta Xi’an w Chinach. Jest najbardziej znanym wykopaliskiem archeologicznym związanym z kulturą Yangshao. Wykopaliska w tym rejonie trwały w latach 1954–1957. Aktualnie zbiory eksponowane są w Muzeum Banpo w Xi’an.

Bat − prehistoryczne osiedle i nekropolia położone w zachodniej części gór Al-Dżabal al-Achdar w Omanie. Osadnictwo od IV tysiąclecia p.n.e. W III tysiącleciu p.n.e. opuszczone z nieznanych przyczyn. Nekropolia wyznaczona jest przez pięć kamiennych wież. Groby zbudowane są z kamiennych płyt, ułożonych jedna na drugiej w kształcie ula. Najwyższe osiągają 8 metrów. Taki typ grobowców był rozpowszechniony w czasie dynastii Hafitów.

Betsaida, Liwias, Julias – biblijne miasto, obok Jerozolimy i Kafarnaum najczęściej wymieniana miejscowość w Ewangeliach. Położona była na terytorium Filipa Tetrarchy, w pobliżu ujścia Jordanu do jeziora Genezaret. Betsaida wraz z Kafarnaum i Korozain zwane często są przez współczesnych uczonych „trójkątem ewangelicznym”, gdzie Jezus był najbardziej aktywny.

Gród w Biskupinie – Stanowisko archeologiczne na Pojezierzu Gnieźnieńskim we wsi Biskupin w województwie kujawsko-pomorskim. Odkrycie osady było jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach polskiej i europejskiej archeologii.

Byblos – miasto w środkowym Libanie na wybrzeżu Morza Śródziemnego, centrum administracyjne dystryktu Kada Dżubajl.

Çatalhöyük, Çatal Höyük, Çatal Hüyük bądź Catal Hüyück – stanowisko archeologiczne neolitu położone na południowy wschód od miasta Konya w Anatolii w centralnej Turcji. Uznaje się je za największe znane bliskowschodnie stanowisko neolitu. W 2012 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Çayönü Tepesi – osada neolityczna położona na wschód od górnego Eufratu. Założona około VIII tysiąclecia p.n.e.. W wyniku wykopalisk wyodrębniono cztery fazy osadnicze, obejmujące okres około 500 lat. W najstarszym okresie chaty były owalne, zagłębione w ziemi. W drugim okresie zaczęły powstawać budynki prostokątne. W następnych okresach powstają budynki wieloizbowe i pojawiają się pierwsze ślady uprawy roślin takich jak soczewica, groch, pszenica oraz udomowienia zwierząt. Z okresów trzeciego i czwartego pochodzą również narzędzia.

Chirokitia – stanowisko archeologiczne w południowej części Cypru, w miejscowości Chirokitia. Zachowały się tu pozostałości neolitycznej osady z VI tysiąclecia p.n.e., w 1998 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.

Czagar Bazar – tell, stanowisko archeologiczne w północno-wschodniej Syrii, 35 kilometrów od miasta Al-Hasaka, w dorzeczu Chaburu. Pierwsze ślady osadnictwa w Czagar Bazar datowane są na VI tysiąclecie p.n.e. Osada została opuszczona na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e.

Dolní Věstonice – stanowisko archeologiczne koło wsi Dolní Věstonice na Morawach (Czechy). Jedno z najbardziej znanych stanowisk archeologicznych w Europie Środkowej. Wiek najstarszych odkrytych tam obozowisk łowców mamutów szacuje się na 28 tysięcy lat.

Dún Aengus – pozostałość kamiennej budowli obronnej (fortu) pochodzącej najprawdopodobniej z epoki późnego brązu, znajdująca się na wyspie Inis Mór. Tworzą ją trzy koncentryczne, kamienne mury w kształcie półkręgów, z których wewnętrzny – największy ma 5,8 wysokości i 4,9 metrów grubości i otacza obszar o powierzchni 5 hektarów. Drugi jest rozdwojony w kierunku południowo-zachodnim. Trzeci, najdłuższy ogranicza obszar o powierzchni ponad 20 hektarów. Prawdopodobnie w przeszłości budowla miała kształt regularnego koła, jednak prawie jej połowa osunęła się do morza w wyniku podmycia klifu, na skraju którego się znajduje.

Göbekli Tepe – stanowisko archeologiczne w południowo-wschodniej Turcji, w bezpośrednim sąsiedztwie wioski kurdyjskiej Xirabreşk, w odległości ok. 15 km od miasta Şanlıurfa, kryjące pozostałości prehistorycznego sanktuarium. Odkrycie to, razem z Nevalı Çori, doprowadziło do rewizji wiedzy o neolicie w Eurazji. Göbekli Tepe jest najstarszym znanym miejscem kultu stworzonym przez człowieka.

Grianan of Aileach - prehistoryczny kamienny fort w pobliżu dzisiejszej miejscowości Burt w hrabstwie Donegal w Irlandii, odrestaurowany w XIX wieku. Fort wzniesiony został w epoce brązu około 1700 roku p.n.e. W okresie wczesnych władców irlandzkich był centrum kulturalnym i politycznym wyspy. W II stuleciu n.e. został umieszczony na mapie świata Klaudiusza Ptolemeusza. W 1101 roku twierdzę zniszczyły wojska Murtagha O’Briena, króla Munsteru.

Grzybiany – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie legnickim, w gminie Kunice.

Hacilar – prehistoryczna osada (tell), znajdująca się nad jeziorem Burdur w południowo-zachodniej Turcji.

Irbil, Arbil – miasto w północnym Iraku, na zachodnim pogórzu Gór Kurdystańskich, ośrodek muhafazy Irbil i stolica Kurdyjskiego Okręgu Autonomicznego, zamieszkiwane przez prawie milion osób.

Lepenski Vir – wielopoziomowe stanowisko archeologiczne, znajdujące się nad Dunajem w Serbii, w rejonie Żelaznej Bramy.

Megiddo – starożytne miasto i stanowisko archeologiczne znajdujące się w Dolnej Galilei, na północy Izraela. Od 1966 roku obszar chroniony jest przez Park Narodowy Megiddo. W 2005 roku obszar został zarejestrowany wraz z ruinami miast Chasor i Beer Szewa na liście światowego dziedzictwa kultury UNESCO.

Karpacka Troja – kompleks muzealny położony w Trzcinicy k. Jasła w woj. podkarpackim, stanowiący oddział Muzeum Podkarpackiego w Krośnie. Skansen Karpacka Troja powstał w miejscu odkrycia jednego z najstarszych grodzisk w Polsce zwanego Wałami Królewskimi, którego początki sięgają wczesnej epoki brązu. Dokonano na nim odkryć archeologicznych datowanych na początki epoki brązu i wczesne średniowiecze.

Skara Brae – najlepiej zachowane osiedle neolityczne, znajdujące się na głównej wyspie archipelagu Orkadów. Ze względu na wyjątkowe znaczenie historyczne tego miejsca Skara Brae zostało wpisane w roku 1999 na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Stanowiska archeologiczne w Smuszewie położone są na skraju Jeziora Czeszewskiego na terenie należącym do wsi Smuszewo, w gminie Damasławek, w powiecie wągrowieckim.

Suskiu – wieś w Republice Cypryjskiej, w dystrykcie Pafos. W 2011 roku liczyła 10 mieszkańców. Leży w pobliżu zbiornika Asprokremos nad rzeką Diarizos.

Tell Arpaczija – tell, stanowisko archeologiczne w północnym Iraku na obrzeżach miasta Mosul. Położone na lewym brzegu rzeki Tygrys, w odległości sześciu kilometrów od starożytnego miasta Niniwa. Odkryte na wzgórzu jedenaście poziomów archeologicznych podzielonych na cztery fazy stanowi najlepiej udokumentowaną sekwencję rozwoju kultury Halaf, której centrum stanowiło Tell Arpaczija. Początki osady datowane są na koniec VI tysiąclecia p.n.e.

Tell Halaf – stanowisko archeologiczne w północno-wschodniej Syrii, tuż przy granicy z Turcją, z dwoma głównymi okresami zasiedlenia – okresem neolitu ceramicznego i epoką żelaza.

Tell Judaidah – tell, stanowisko archeologiczne w południowo-wschodniej Turcji w prowincji Hatay, jedno z większych usytuowanych w kompleksie wykopaliskowym w dolinie Amuk (Amuq) na obszarze Antiochii.

Tell Ramad - tell, stanowisko archeologiczne u podnóża góry Hermon w południowo-zachodniej Syrii. Wykopaliska na obszarze stosunkowo małej prehistorycznej osady miały duże znaczenie w badaniu początków rolnictwa w okresie neolitu.

Truso – nazwa istniejącego od końca VIII do końca X wieku pruskiego portu i osady handlowej (emporium) na południowym wybrzeżu Bałtyku, w okolicach ujścia Wisły i rzeki Elbląg.

Verlamion lub Verlamio – główny ośrodek plemienia celtyckiego Catuvellauni od I wieku p.n.e. do ok. 43 n.e., czyli inwazji Rzymian na Brytanię.