58 Psiankowate

Psiankowate – rodzina roślin z rzędu psiankowców. Obejmuje 102 rodzaje liczące ok. 2460 gatunków. Występują one na wszystkich kontynentach z wyjątkiem okolic okołobiegunowych, przy czym największe zróżnicowanie jest w Ameryce Środkowej i Południowej, gdzie występują 63 rodzaje z ok. 1,2 tys. gatunków. Bardzo liczne gatunki występują także w tropikalnej Afryce, kilka rodzajów jest też endemicznych dla Australii. Rośliny te zasiedlają najróżniejsze siedliska od pustyń po wilgotne lasy równikowe. Wyróżniają się obecnością różnych alkaloidów. Do rodziny tej należy wiele ważnych roślin użytkowych. Przykładami roślin jadalnych są: ziemniak, pomidor, papryka, bakłażan, do popularnych używek należy tytoń szlachetny, stany odurzenia powoduje lulecznica i bieluń, wiele gatunków wykorzystywanych jest leczniczo lub jako rośliny magiczne.

Acnistus – rodzaj roślin z rodziny psiankowate (Solanaceae). W niektórych źródłach traktowany jest jako takson monotypowy, obejmujący tylko gatunek Acnistus arborescens (L.) Schltdl. Według innych, do rodzaju zaliczane są dwa gatunki. Zasięg rodzaju obejmuje Antyle i rozległy obszar na południe od Meksyku po równikową Amerykę Południową.

Bieluń – rodzaj z rodziny psiankowatych. Obejmuje około 10-13 gatunków. Rośliny te pochodzą z Ameryki Południowej i południowej części Ameryki Północnej, przy czym Datura ferox prawdopodobnie jest rodzima dla obszaru Chin. Nazwa datura pochodzi z języka hindi – dhatūrā. W naturze rosną na ogół w miejscach suchych i skalistych, na półpustyniach, ale szeroko rozprzestrzenione na świecie zasiedlają różne siedliska, w tym towarzyszące osiedlom ludzkim siedliska ruderalne i ogrody, w których rosną jako chwasty. W wielu miejscach są gatunkami inwazyjnymi (np. na wyspach Galapagos i w Afryce Południowej. W Polsce zadomowionym antropofitem jest bieluń dziędzierzawa.

Bieluń dziędzierzawa – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Według różnych źródeł pochodzi on z Meksyku, tropikalnych rejonów Ameryki, Indii, Azji Mniejszej lub Europy Południowej. Obecnie występuje na całym świecie poza Azją kontynentalną, Europą Wschodnią i północną Skandynawią. W Polsce epekofit występujący pospolicie.

Bieluń indiański – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z północnych regionów Ameryki Południowej, Ameryki Środkowej oraz z Teksasu w Ameryce Północnej. Rozprzestrzenił się na Karaibach, a także w innych regionach świata. W niektórych krajach jest uprawiany.

Bieluń surmikwiat – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny psiankowatych. Występuje w strefie międzyzwrotnikowej obu Ameryk, od dawna introdukowany i zdziczały w krajach tropikalnych i subtropikalnych Azji i Afryki.

Browalia – rodzaj z roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje około 9 gatunków występujących od Arizony w Stanach Zjednoczonych na południe, poprzez Amerykę Środkową i Antyle po środkową część Ameryki Południowej. Nazwa pochodzi od nazwiska szwedzkiego botanika Johannesa Browalliusa.

Brugmansja – rodzaj wieloletnich roślin z rodziny psiankowatych (Solanaceae), obejmujący 6 gatunków i 4 mieszańce, występujące naturalnie w południowoamerykańskich Andach, gdzie zasiedlają lasy mgliste. Niegdyś gatunki zaliczane do tego rodzaju były włączane do blisko spokrewnionego rodzaju bieluń (Datura), stąd zachowała się ich zwyczajowa, aczkolwiek nieprawidłowa polska nazwa "bieluń". W handlu spotyka się je pod spolszczoną, angielską nazwą zwyczajową "trąby anielskie". Są to rośliny śmiertelnie trujące. W ich tkankach obecne są alkaloidy tropanowe: skopolamina i atropina.

Brunfelsia – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje 46–49 gatunków. Rośliny te naturalnie występują głównie Ameryce Środkowej i Południowej, na północy sięgając po Kubę i Panamę, a na południu po północną Argentynę. Jako introdukowane rosną także w równikowej Afryce Wschodniej.

Cestrum diurnum L. – gatunek krzewów z rodzaju Cestrum w rodzinie psiankowatych, pochodzący z Karaibów: Kuby, Haiti, Jamajki i Portoryko. Naturalizowany w południowo-wschodnich Stanach Zjednoczonych, na Hawajach i w Azji tropikalnej. Uprawiany w tropikach na całym świecie.

Cestrum parqui – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Lokalnie znany pod nazwami palqui, parqui lub hediondilla. Pochodzi z Ameryki Południowej, gdzie jego zasięg obejmuje obszar od środkowego Chile i północnej Argentyny, poprzez Urugwaj, Paragwaj, Boliwię po środkową i wschodnią Brazylię. Poza tym szeroko rozprzestrzeniony jako gatunek inwazyjny. Na niektórych obszarach podlega obowiązkowemu zwalczaniu.

Cyfomandra grubolistna Cyphomandra betacea – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Występuje w stanie dzikim na terenie Peru, Chile, Ekwadoru oraz Boliwii. Jest uprawiany w Argentynie, Australii, Brazylii, Portugalii, Kolumbii, Kenii, Stanach Zjednoczonych, Wenezueli i w Nowej Zelandii. Posiada jadalne owoce wielkości od 2 do 8 cm, występujące w 8 odmianach barwnych, m.in. czerwonej, żółtej czy pomarańczowej. Są podobne do pomidora, mają galaretowaty miąższ i mało wyrazisty smak. Są też z nim spokrewnione – tak jak on należą do psiankowatych, choć krzewy cyfomandry osiągają rozmiary niewielkich drzewek.

Grabowskia – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Nazwa rodzajowa nadana została na cześć botanika Fryderyka Grabowskiego.

Lulek złoty – gatunek roślin z rodziny psiankowatych. Rośnie dziko w niektórych regionach północnej i zachodniej Afryki, na Półwyspie Arabskim, w Jordanii, Syrii i Pakistanie.

Kolcowój – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Należy do niego 90-100 gatunków występujących na różnych kontynentach – w Europie i Azji, w południowej Afryce oraz wzdłuż zachodniej części obu kontynentów amerykańskich, po Chile na południu. Największe zróżnicowanie gatunkowe jest w Ameryce Południowej, w Europie rosną 3 gatunki, przy czym w Polsce powszechnie zdziczały jest tylko jeden – kolcowój pospolity. W Arizonie (USA) rośnie 10 gatunków. W Chinach – 7. Rośliny te zasiedlają suche, półpustynne siedliska, często tereny nadmorskie, wiele gatunków toleruje wysokie stężenia soli w glebie. Niektóre gatunki stosowane są w chińskiej medycynie ludowej i wykorzystywane były jako pożywienie w okresach głodu. Współcześnie owoce kolcowoju pospolitego i chińskiego, zwane goji, traktowane są jako superfood. Jako jadalne wykorzystywane były też gatunki północnoamerykańskie; spożywano ich owoce i młode pędy.

Kolcowój chiński – gatunek roślin z rodziny psiankowatych, blisko spokrewniony z kolcowojem pospolitym. Pochodzi z obszarów Azji o umiarkowanym klimacie, a także o klimacie tropikalnym (Tajlandia). Rozprzestrzenił się w innych regionach i jest uprawiany w wielu krajach świata. Owoce znane są pod nazwą handlową goji.

Kolcowój europejski – gatunek roślin należący do rodziny psiankowatych.

Kolcowój pospolity, k. szkarłatny – gatunek rośliny należący do rodziny psiankowatych. Pochodzi z Chin. Rozprzestrzenił się również w innych regionach świata i w wielu krajach jest uprawiany. Jest bliskim krewnym kolcowoju chińskiego. W Polsce jest rośliną uprawną, czasami dziczeje. Po raz pierwszy monografia szczegółowa owocu kolcowóju pospolitego - Lycii fructus pojawiła się w Farmakopei Europejskiej. Owoce jadalne w ofercie handlowej znane są pod nazwą jagód goji.

Lulecznica – rodzaj roślin należących do rodziny psiankowatych. Należą do niego dwa gatunki. Gatunkiem typowym jest Scopolia carniolica Jacq.

Lulecznica kraińska – gatunek rośliny należący do rodziny psiankowatych. Pochodzi z Europy. W Polsce jest gatunkiem rzadkim i objętym ochroną.

Lulek – rodzaj roślin należący do rodziny psiankowatych. Obejmuje ok. 15–20 gatunków występujących w Eurazji – na wschodzie po Chiny i w północnej Afryce – na południu sięgając po Somalię. Niektóre gatunki bywają uprawiane. W Polsce jako zadomowiony antropofit rośnie lulek czarny i jako efemerofit lulek biały. Rośliny z tego rodzaju, podobnie jak wiele innych psiankowatych, są silnie trujące, ale w przeszłości, zwłaszcza lulek czarny, były stosowane w medycynie i jako narkotyk. W małych dawkach ułatwia zasypianie, w większych powoduje halucynacje, w tym wrażenie bycia pokrytym włosami na podobieństwo wilkołaka. Lulek został użyty jako trucizna w morderstwie dokonanym przez dr. Crippena w 1910. Stosowany był do ogłuszania ptactwa, ale też do zwalczania szkodników roślin.

Lulek czarny – gatunek roślin z rodziny psiankowatych. Nazwy ludowe: lulka, lulek jadowity, szalej czarny, żabi barszcz.

Lulek złoty – gatunek roślin z rodziny psiankowatych. Rośnie dziko w Egipcie i niektórych rejonach Azji Zachodniej. W Europie występuje tylko na Krecie i Rodos, jako gatunek zawleczony. Jak i inne rośliny swego rodzaju – gatunek bardzo trujący.

Lycium shawii – gatunek kolcowoju z rodziny psiankowatych. Występuje naturalnie na obszarze Afryki Południowej, Wschodniej, wschodniej części Afryki Północnej oraz w Azji Zachodniej i Pakistanie.

Mandragora – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje 3, a według niektórych źródeł 4–6 gatunków występujących na obszarze śródziemnomorskim oraz w Azji, sięgając na wschodzie po Środkową Azję i Himalaje. Rośliny te mają zgrubiały, spichrzowy korzeń, który zwłaszcza u gatunku mandragora lekarska czasem może przypominać kształtem postać ludzką. Podobieństwo to oraz narkotyczne działanie na ludzi spowodowało, że roślina od dawnych czasów używana była w medycynie i obrosła wielką ilością mitów. Dodatkowo próbowano identyfikować gatunek Mandragora turcomanica z wedyjską somą, co jednak było poglądem fałszywym, ze względu na bardzo ograniczony zasięg tego gatunku.

Mandragora lekarska – gatunek rośliny należący do rodziny psiankowatych. Pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego, ale rozprzestrzenił się również gdzieniegdzie w innych regionach świata. Jest też uprawiany.

Miechunka – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje ok. 90–124 gatunki. Występują one w większości naturalnie na kontynentach amerykańskich w strefie międzyzwrotnikowej, osiągając największe zróżnicowanie w Meksyku. Jeden gatunek występuje naturalnie we wschodniej Europie i w Azji, inny w Australii. Uprawiane dla jadalnych owoców są takie gatunki jak: miechunka rozdęta, peruwiańska, pomidorowa i Physalis pruinosa. Poza jadalnymi owocami rośliny te są trujące z powodu zawartości alkaloidów, lokalnie bywają jednak używane też jako rośliny lecznicze. W Polsce miechunki są uprawiane, poza tym zadomowionym antropofitem jest miechunka rozdęta, a pomidorowa przejściowo dziczeje (efemerofit).

Miechunka peruwiańska – gatunek byliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej, ale rozprzestrzenił się w wielu innych regionach świata: Australia i Nowa Zelandia, Wyspy Brytyjskie, Hawaje, Karaiby, Wyspy Galapagos, a także w wielu regionach Afryki, Azji i Polinezji. W Polsce jest czasami uprawiany.

Miechunka pomidorowa, m. lepka, m. skórzasta – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny psiankowatych. Miechunka pomidorowa pochodzi z Meksyku, Salwadoru i Gwatemali. Rozpowszechniona została w uprawie wielu ciepłych krajach. W Polsce jest uprawiana (rzadko) i przejściowo dziczejąca (efemerofit).

Miechunka rozdęta – gatunek byliny z rodziny psiankowatych. Zwyczajowe nazwy: garliczka, pęcherznica. Pochodzi ze środkowej, zachodniej i południowej Europy oraz z Azji. Jako gatunek zawleczony lub uciekinier z upraw rozprzestrzenił się gdzieniegdzie w innych regionach świata, w wielu krajach jest też uprawiany. Czasami dziczeje z upraw. Status gatunku we florze Polski: kenofit.

Motylek, schizantus (Schizanthus) – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje 12 gatunków występujących w Chile, gdzie rosną w piętrze alpejskim. Rośliny uprawiane są jako ozdobne, zwłaszcza motylek pierzasty S. pinnatus i jego mieszańce.

Mrzechlina – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje 175 gatunków występujących w ciepłych tropikalnych regionach Ameryki, od południowo-wschodniej części Stanów Zjednoczonych oraz południe i część środkową Chile. Wszystkie części rośliny są trujące. Spożycie powoduje bardzo poważne zapalenie żołądka i jelit.

Nikandra – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych (Solanaceae). Jest to takson monotypowy tj. należy tu jeden gatunek – nikandra miechunkowa Nicandra physalodes (L.) Gaertn. Fruct. Sem. Pl. 2: 237 1791. Roślina ta pochodzi prawdopodobnie z Ameryki Południowej (Peru), ale została szeroko rozpowszechniona w strefie międzyzwrotnikowej jako jednoroczna roślina ozdobna. Sadzona jest też dlatego, że z powodu zawartości steroidowych laktonów odstrasza muchy. Niektórym nasionom brakuje jednego chromosomu, co sprawia, że mogą one pozostawać w uśpieniu przez około 30 lat.

Petunia – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje ok. 35–40 gatunków. Rośliny te występują naturalnie w ciepłych obszarach Ameryki Południowej. Nazwa petun w języku południowoamerykańskich Indian oznacza tytoń. Gatunki petunii są rzeczywiście z nim spokrewnione i mają również podobne działanie narkotyczne. W naturze rośliny te rosną nad strumieniami na obszarach pustynnych, na otwartych terenach piaszczystych w górach i nad morzem. Mieszańcowego pochodzenia petunie ogrodowe są popularnie uprawiane jako rośliny ozdobne. Wyhodowano ponad 200 ich kultywarów, a obrót nimi w 2005 szacowany był na blisko 100 mln dolarów.

Petunia ogrodowa, syn. p. zwyczajna – mieszaniec powstały ze skrzyżowania dwóch gatunków petunii: P. axillaris Jass. i P. violacea Lindl. Jej dzicy przodkowie pochodzą z Ameryki Południowej. Jest pospolicie uprawiana w licznych krajach na całym świecie jako roślina ozdobna. Odmiany o zwisających pędach, uprawiane zwykle w doniczkach i skrzynkach określa się nazwą surfinii.

Pokrzyk (Atropa) – rodzaj z roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje 4 gatunki, występujące w południowej Europie i w południowo-zachodniej Azji, po Himalaje na wschodzie. Rośliny te rosną w widnych lasach i w miejscach skalistych, w górach. Pokrzyk wilcza jagoda, będący jedynym przedstawicielem rodzaju występującym w Polsce, należy do najsilniej trujących roślin w strefie klimatu umiarkowanego.

Pokrzyk wilcza jagoda − gatunek wieloletniej rośliny z rodziny psiankowatych (Solanaceae). Ma wiele nazw zwyczajowych: wilcza wiśnia, wilcza jagoda, psinki, leśna tabaka, belladonna. Występuje w Europie, Afryce Północnej, Azji Zachodniej. Introdukowana w części Ameryki Północnej. W Polsce także roślina uprawna i dziczejąca. Występuje głównie w południowej części kraju, roślina rzadka, objęta ochroną. Wszystkie części rośliny są trujące.

Pomidor – sekcja w obrębie rodzaju psianka (Solanum) obejmująca grupę gatunków wyodrębnianych dawniej w rodzaj pomidor (Lycopersicon). Rośliny te pochodzą z zachodniej części Ameryki Południowej. Jeden z gatunków – pomidor zwyczajny – jest rozpowszechnioną rośliną uprawną. Według Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług jego owoc jest warzywem.

Pomidor zwyczajny, psianka pomidor, pomidor – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej lub Środkowej. Do Europy dotarł po 1492 roku, po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba.

Psianka – rodzaj z rodziny psiankowatych. Obejmuje ok. 1200–1400–1700 gatunków roślin. Są one szeroko rozprzestrzenione, głównie w strefie międzyzwrotnikowej, przy czym najbardziej zróżnicowane są w Ameryce Środkowej i Południowej. W Europie rodzime są trzy gatunki. Liczne gatunki zostały szeroko rozprzestrzenione jako gatunki uprawne lub zawleczone. Wiele gatunków psianek zawiera trujące alkaloidy, ale też należy tu wiele gatunków o jadalnych owocach i bulwach. Najważniejszą rośliną użytkową z tego rodzaju jest ziemniak S. tuberosum. Duże znaczenie użytkowe mają poza tym psianka podłużna, bakłażan S. melongena, psianka lulo S. quitoense, psianka melonowa S. muricatum, psianka nibypaprykowa S. pseudocapiscum, psianka wrębolistna S. laciniatum.

Psianka czarna – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Występuje w całej Europie. W Polsce roślina pospolita. Archeofit.

Psianka koralowa – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. W Polsce jest uprawiany jako roślina doniczkowa.

Psianka lulo – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Andów Ekwadoru, Kolumbii, Ameryki Środkowej. Powszechna w uprawie. Strefy mrozoodporności: 9-11. Lokalne nazwy: lulo, naranjilla.

Psianka melonowa, pepino – gatunek roślin z rodzaju psianka, należący do rodziny psiankowatych. Jest wiecznie zieloną byliną pochodzącą z Peru, uprawianą obecnie w całej strefie tropikalnej w górach, w strefie subtropikalnej i w szklarniach w cieplejszych regionach z klimatem umiarkowanym. Roślinę uprawia się ze względu na słodkie, jadalne owoce.

Psianka podłużna to prawidłowa nazwa botaniczna gatunku roślin z rodziny psiankowatych. Roślina ta jednak znana jest głównie pod zwyczajowymi nazwami jako oberżyna lub bakłażan, ale ma także inne nazwy: gruszka miłosna, jajko krzewiaste i bakman. Pochodzi z tropikalnej Afryki, Egiptu, Arabii i Indii. W Polsce uprawiana wyłącznie w sprzyjających warunkach mikroklimatycznych.

Psianka słodkogórz – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Rośnie dziko w Europie, Afryce Północnej, Azji Zachodniej, aż po Indie. Rozprzestrzenia się gdzieniegdzie jako gatunek zawleczony. W Polsce jest pospolita na całym niżu i w niższych położeniach górskich.

Psianka szara – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Występuje w Afryce i Azji.

Solandra wielka – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Roślina trująca. Pochodzi z Meksyku.

Surfinia – grupa odmian petunii ogrodowej. Nazwą tą określa się liczne odmiany petunii o zwisających pędach. Pierwsze odmiany surfinii wyhodowali Japończycy przy zastosowaniu technik inżynierii genetycznej. W Europie surfinia pojawiła się dopiero pod koniec lat 90. XX wieku. Jest w całej Europie i w Polsce pospolicie uprawiana jako roślina ozdobna.

Tujałka (Salpiglossis) – rodzaj roślin z rodziny psiankowatych. Obejmuje dwa gatunki występujące w południowych Andach od Chile i Argentyny po południowe Peru. Rośliny te rosną w naturze na pustyniach i suchych, skalistych zboczach górskich. Jeden gatunek – tujałka zmienna S. sinuata jest uprawiany jako roślina ozdobna. Roślina bardzo zmienna pod względem barwy kwiatów, wyhodowano liczne jej odmiany ozdobne.

Tytoń – rodzaj roślin zielnych z rodziny psiankowatych. Obejmuje ok. 70–75 gatunków pochodzących z obydwu Ameryk oraz z Australii. Szereg gatunków uprawianych jest też w wielu innych rejonach świata. Rośliny te, a zwłaszcza tytoń szlachetny N. tabacum i tytoń bakun N. rustica są stosowane na całym świecie do wyrobu produktów tytoniowych. Szereg gatunków uprawia się jako rośliny ozdobne, najczęściej jednoroczne: tytoń oskrzydlony N. alata i tytoń Sandera N. × sanderae.

Tytoń bakun, machorka – gatunek roślin jednorocznych z rodziny psiankowatych. Prawdopodobnie pochodzi z Ameryki Południowej. W Polsce uprawiany i przejściowo dziczejący (efemerofit).

Tytoń leśny – gatunek rośliny zielnej z rodziny psiankowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej.

Tytoń oskrzydlony, tytoń perski − gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Jest krótkowieczną byliną, zwykle jednak uprawia się ją jako roślinę jednoroczną. Pochodzi z Ameryki Południowej.

Tytoń siny – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny psiankowatych.

Tytoń szlachetny – gatunek rośliny jednorocznej z rodziny psiankowatych. Nie jest znany w stanie dzikim. Powstał prawdopodobnie w wyniku krzyżówki Nicotiana sylvestris i N. tomentosiformis. W Polsce jest uprawiany i przejściowo dziczejący (efemerofit).

Witania ospała – gatunek rośliny z rodziny psiankowatych. Naturalnie występuje w Afryce, Azji południowej sięgając na wschodzie do Indii i Sri Lanki oraz w południowej Europie.

Ziemniak – gatunek rośliny należący do rodziny psiankowatych. Nazwa „ziemniak” odnosi się tak do całej rośliny, jak i do jej jadalnych, bogatych w skrobię bulw pędowych, z powodu których ten gatunek uprawia się na skalę masową. Roślina wywodzi się z Ameryki Południowej, gdzie zaczęto ją uprawiać już tysiące lat temu. Ziemniak został przywieziony do Europy w końcu XVI wieku, a w ciągu następnych stuleci stał się jednym z podstawowych składników jadłospisu na całym świecie. W 2009 był czwartą pod względem wielkości produkcji rośliną uprawną.